.jpg) |
| Ο Επιτάφιος του Περικλή είναι το απόσπασμα από το έργο του αρχαίου Αθηναίου ιστορικού Θουκυδίδη στο οποίο παρατίθεται ο λόγος που ο Περικλής εκφώνησε το 430 π.Χ. για τους πρώτους νεκρούς τουΠελοποννησιακού πολέμου. |
Δημοσιεύουμε αυτούσια την απόδοση του Επιτάφιου λόγου που εκφώνησε ο Περικλής στους Αθηναίους για τους πρώτους νεκρούς του Πελοποννησιακού πολέμου. Ύμνος στην Δημοκρατία ακόμα και για την πιο σύγχρονη κοινωνία για τις αξίες και τα ιδανικά, για το τι σημαίνει ενότητα και ισότητα, και κάθε πολίτης από τον πλουσιότερο ως τον φτωχότερο να έχουν ίσα δικαιώματα στη δημόσια ζωή.
Θεωρώ ότι το κείμενο μιλάει από μόνο του, και δεν χρίζει ανούσιων σχολιασμών.
Είναι αφιερωμένο εξαιρετικώς στους κοπιώντες να μετατρέψουν την Ελλάδα μια χώρα χωρίς ιστορική μνήμη και στους κληρονομούντες την εξουσία απαίδευτους πολιτικούς.
Επιτάφιος Λόγος του Περικλέως
35. « Βέβαια οι περισσότεροι απ' όσους έχουν μιλήσει εδώ μέχρι τώρα επαινούν αυτόν που συμπλήρωσε το έθιμο μ' αυτόν εδώ το λόγο, επειδή, κατά τη γνώμη τους, είναι καλό να εκφωνείται αυτός για τους νεκρούς των πολέμων. Εγώ όμως θα θεωρούσα ότι είναι αρκετό για άντρες που με έργα αναδείχτηκαν ανδρείοι, με έργα να αποδίδονται και οι τιμές, όπως αυτές που τώρα βλέπετε ότι έχουν ετοιμαστεί με κρατική μέριμνα γι' αυτό τον ενταφιασμό, και να μην εξαρτάται η αξιοπιστία της ανδρείας των πολλών από έναν άντρα αν μιλήσει όπως τους αξίζει ή κατώτερα. Γιατί είναι δύσκολο να μιλήσει κανείς με επιτυχία σε θέμα που με πολύ κόπο εξασφαλίζεται η εντύπωση ότι λέει την αλήθεια. Γιατί και αυτός που έχει άμεση γνώση και είναι ευνοϊκός ακροατής ίσως νομίσει πως κάτι δηλώνεται κάπως κατώτερα απ' όσο επιθυμεί και απ' όσο γνωρίζει καλά, και αυτός πάλι που δεν έχει άμεση γνώση μπορεί από ζήλια να νομίσει πως μερικά εξογκώνονται, αν ακούσει κάτι που ξεπερνάει τη δύναμη του. Γιατί, μέχρι εκεί είναι ανεκτοί οι έπαινοι που λέγονται για τους άλλους, ως το σημείο δηλ. που ο καθένας χωριστά φαντάζεται πως και ο ίδιος είναι ικανός να κάνει κάτι απ' όσα άκουσε. ΄Ο,τι ξεπερνά τις δυνάμεις τους, από τη στιγμή εκείνη, επειδή το φθονούν, δεν το πιστεύουν. Επειδή όμως απ' τους παλιούς αυτά στην πράξη αποδείχτηκαν σωστά, πρέπει και εγώ, ακολουθώντας το έθιμο, να προσπαθήσω να ικανοποιήσω και την επιθυμία και την προσδοκία του καθένα από σας, όσο γίνεται περισσότερο».
36. Και θ' αρχίσω πρώτα - πρώτα από τους προγόνους μας. γιατί είναι δίκαιο και ταιριάζει συγχρόνως σε περίπτωση, όπως η σημερινή, να απονέμεται σ' αυτούς αυτή η τιμή να μνημονεύονται πρώτοι. Γιατί κατοικώντας πάντοτε οι ίδιοι τη χώρα, καθώς η μια γενιά διαδεχόταν την άλλη, με την αντρεία τους την παρέδοσαν ως τις μέρες μας ελεύθερη.
Και εκείνοι λοιπόν είναι άξιοι επαίνου και ακόμη περισσότερο οι πατεράδες μας. Γιατί, αφού απέκτησαν, κοντά σε κείνα που κληρονόμησαν, την εξουσία που έχουμε με πολύ μόχθο, την κληροδότησαν σε μας τους τωρινούς. Την περαιτέρω δε ανάπτυξη της εμείς οι ίδιοι, παρόντες τώρα εδώ, που βρισκόμαστε ακόμα περίπου στην ώριμη ηλικία, την πετύχαμε και ετοιμάσαμε την πόλη, ώστε να είναι αυτάρκης και για τον πόλεμο και για την ειρήνη. Απ' αυτά εγώ, τα πολεμικά έργα με τα οποία πραγματοποιήθηκε η κάθε μια κατάκτηση χωριστά, ή αν κάποτε εμείς οι ίδιοι ή οι πατεράδες μας αποκρούσαμε με αποφασιστικότητα Έλληνα ή ξένοεπιδρομέα, επειδή δεν θέλω να μακρηγορήσω σ' αυτούς που τα γνωρίζουν καλά, θα τα παραλείψω. Με ποιες αρχές συμπεριφοράς φτάσαμε σ' αυτό το σημείο ακμής, με ποιο πολίτευμα και με ποιους τρόπους ζωής έγινε αυτή μεγάλη, αφού τα φανερώσω αυτά πρώτα, θα συνεχίσω με τον έπαινο αυτών εδώ, γιατί νομίζω ότι στην περίπτωση μας πολύ ταιριαστά μπορούν να ειπωθούν αυτά και ότι είναι ωφέλιμο να τα ακούσουν όλοι οι συγκεντρωμένοι και οι πολίτες και οι ξένοι.
37. Το πολίτευμα που έχουμε δεν αντιγράφει τους νόμους των άλλων και περισσότερο είμαστε οι ίδιοι υπόδειγμα σε μερικούς, παρά μιμητές άλλων. Και, ως προς το όνομα, καλείται δημοκρατία, επειδή η εξουσία δεν βρίσκεται στα χέρια των ολιγαρχικών, αλλά του δήμου. Όλοι έχουν τα ίδια δικαιώματα απέναντι στους νόμους για τις ιδιωτικές τους διαφορές και, ως προς το κύρος, ανάλογα με την ευδοκίμηση που παρουσιάζει ο καθένας σε κάποιο τομέα, δεν εξαρτάται η προτίμηση του στα δημόσια αξιώματα από τη σειρά, αλλά από την ικανότητα, ούτε αντίθετα, αν είναι φτωχός, εφόσον μπορεί να κάνει κάτι καλό για την πόλη, εμποδίζεται εξαιτίας της ασημότητας της κοινωνικής του θέσης. Τις σχέσεις μας με την πολιτεία τις διέπει η ελευθερία και είμαστε απαλλαγμένοι από καχυποψία μεταξύ μας στις καθημερινές μας απασχολήσεις. δεν αγανακτούμε με το γείτονα μας, αν κάνει κάτι όπως του αρέσει, ούτε παίρνουμε το ύφος του πειραγμένου, που φυσικά δεν επιφέρει ποινή, είναι όμως δυσάρεστο. Και , ενώ στις ιδιωτικές μας σχέσεις δεν ενοχλούμε ο ένας τον άλλο, στη δημόσια ζωή δεν παραβαίνουμε τους νόμους προπάντων από εσωτερικό σεβασμό, υπακούοντας κάθε φορά σ 'αυτούς που διοικούν την πόλη και στους νόμους και κυρίως σε όσους απ' αυτούς ισχύουν για την προστασία αυτών που αδικούνται και σε κείνους που, αν και είναι άγραφοι , επιφέρουν αναμφισβήτητη ντροπή.
38. Και πέρα απ' αυτά εξασφαλίσαμε για το πνεύμα μας πολλούς τρόπους ξεκούρασης από τους κόπους, έχοντες τη συνήθεια να τελούμε γιορτές , με αγώνες και θυσίες, που καλύπτουν ολόκληρο το χρόνο και έχουμε συγυρισμένα νοικοκυριά που η καθημερινή τους ευχαρίστηση διώχνει τη λύπη μακριά. Εξαιτίας της σπουδαιότητας της πόλης εισάγονται όλα τα προϊόντα από κάθε σημείο της γης, και επακολουθεί σαν συνέπεια να μην απολαμβάνουμε πιο εύκολα τα προϊόντα που παράγονται εδώ, απ' ότι και τα αγαθά των άλλων ανθρώπων.
39. Είμαστε διαφορετικοί από τους αντιπάλους μας και στην πολεμική εκπαίδευση στα εξής: Και την πόλη μας την έχουμε ανοιχτή σε όλους και σε καμιά περίπτωση κανένα δεν εμποδίζουμε, με απελάσεις ξένων, από του να δει ή να μάθει κάτι που, αν δεν το κρύβαμε και το έβλεπε κάποιος απ' τους εχθρούς, θα μπορούσε να ωφεληθεί, επειδή έχουμε πεποίθηση όχι περισσότερο στις προετοιμασίες και στα τεχνάσματα, όσο στην ευψυχία μας την ώρα της μάχης. και στο εκπαιδευτικό τους σύστημα, εκείνοι με εξαντλητική άσκηση από την παιδική τους ηλικία επιδιώκουν να γίνουν ανδρείοι .αντίθετα εμείς, αν και ζούμε άνετα, προχωρούμε με όχι κατώτερο φρόνημα σε κινδύνους το ίδιο μεγάλους. Και να η απόδειξη : Όι Λακεδαιμόνιοι δεν εκστρατεύουν στη χώρα μας μόνο με τη δική τους δύναμη, αλλά με όλους τους συμμάχους τους, ενώ εμείς κάθε φορά που εισβάλλουμε στη χώρα των άλλων μόνοι μας, νικούμε χωρίς δυσκολία στη μάχη τις πιο πολλές φορές, στην ξένη χώρα, εκείνους που αμύνονται για τη σωτηρία της χώρας τους. Συγκεντρωμένη ολόκληρη τη δύναμη μας κανένας εχθρός ως τώρα δεν αντιμετώπισε, γιατί εμείς φροντίζουμε ταυτόχρονα και για το ναυτικό και επειδή σε πολλά μέρη της στεριάς στέλνουμε στρατό από μας τους ίδιους. κι αν συγκρουστούν κάπου με ένα μέρος από μας και αν νικήσουν μερικούς από μας, καυχιούνται ότι μας έχουν τρέψει όλους σε φυγή, αν όμως νικηθούν, διατείνονται ότι νικήθηκαν απ' όλους μας. Κα ι όμως , αν ριχνόμαστε πρόθυμοι στον κίνδυνο περισσότερο με άνεση , παρά με επίπονη άσκηση και με ανδρεία που δεν πηγάζει τόσο από την επιβολήτου νόμου όσο από τον τρόπο της ζωής μας , μας μένει κέρδος το ότι δεν κουραζόμαστε προκαταβολικά για τις δύσκολες στιγμές που είναι να 'ρθουν και, όταν φτάσουμε σ' αυτές, ότι δεν δείχνουμε λιγότερο θάρρος από κείνους που πασχίζουν αδιάκοπα σε όλη τους τη ζωή. Και γι αυτά και για πολλά άλλα ακόμα ισχυρίζομαι ότι η πόλη μας αξίζει να θαυμάζεται.
40. Αγαπούμε το ωραίο στην απλότητα του και καταγινόμαστε με τα γράμματα χωρίς να γινόμαστε μαλθακοί. Και χρησιμοποιούμε τα πλούτη μας πιο πολύ για να έχουμε τη δυνατότητα για κάποιο έργο, παρά για κομπορρημοσύνη και θεωρούμε ότι δεν είναι ντροπή να ομολογεί κανείς τη φτώχεια του, αλλά μεγαλύτερη θεωρούμε πως είναι ντροπή το να μην προσπαθεί να ξεφύγει (απ' αυτή) δουλεύοντας. Και συμβαίνει οι ίδιοι να φροντίζουμε μαζί και για τα ιδιωτικά μας ζητήματα και για τα ζητήματα της πόλης και, ενώ ο καθένας μας καταγίνεται με διαφορετική απασχόληση, να γνωρίζουμε σε ικανοποιητικό βαθμό τα πολιτικά πράγματα. Γιατί μόνοι εμείς εκείνον που δεν παίρνει μέρος σ' αυτά δεν τον θεωρούμε φιλήσυχο, αλλά άχρηστο και οι ίδιοι εμείς είτε διατυπώνουμε ορθές σκέψεις ή μελετούμε σωστά τις υποθέσεις της πόλης, γιατί νομίζουμε ότι οι συζητήσεις δεν βλάπτουν τα έργα, αλλά περισσότερο (βλάπτει) το να μην διαφωτιστούμε εκ των προτέρων με τη συζήτηση, πριν προβούμε σε ενέργειες για όσα πρέπει.
Μας διακρίνει κάτι ξεχωριστό και στο σημείο αυτό, ώστε να τολμούμε να υπολογίζουμε με ακρίβεια τις συνέπειες για όσα σκοπεύουμε να επιχειρήσουμε. Ενώ αντίθετα στους άλλους η έλλειψη γνώσης φέρνει αλόγιστο θάρρος και η επίγνωση δισταγμό. Δίκαια μπορούν να θεωρηθούν πολύ δυνατοί στην ψυχή όσοι, παρόλο που γνωρίζουν πολύ καλά και τους κινδύνους του πολέμου και τις απολαύσεις της ειρήνης, εντούτοις δεν προσπαθούν ν' αποφύγουν τους κινδύνους.
Και όσον αφορά την ευεργετική διάθεση, είμαστε αντίθετοι με τον πολύ κόσμο. Γιατί αποκτούμε φίλους όχι ευεργετούμενοι, αλλά ευεργετώντας. Γιατί ο ευεργέτης είναι πιο σταθερός φίλος, εφόσον επιδιώκει να παραμένει η ευγνωμοσύνη του ευεργετημένου, με τη συμπάθεια που δείχνει σ' αυτόν. Ο ευεργετημένος αντίθετα, είναι πιο απρόθυμος, γιατί ξέρει ότι θα ανταποδώσει την ευγνωμοσύνη σαν εξόφληση χρέους και όχι για να του χρωστούν ευγνωμοσύνη. Και μόνοι εμείς κάνουμε το καλό σε κάποιον, χωρίς να μας νοιάζει, όχι τόσο από υπολογισμό του συμφέροντός μας, όσο από φιλελεύθερο φρόνημα.
40. Συνοψίζοντας λέω ότι η πόλη μας σε όλες τις εκδηλώσεις της είναι σχολείο της Ελλάδας και ατομικά ο καθένας από μας μου φαίνεται ότι θα μπορούσε να παρουσιάσει τον εαυτό του αυτοδύναμο σε πάρα πολλές δραστηριότητες με χάρη και επιδεξιότητα. Και ότι αυτά δεν είναι καυχησιές για την περίσταση ,αλλά η πραγματική αλήθεια, το φανερώνει η
ίδια η δύναμη της πόλης ,που την αποκτήσαμε μ' αυτούς τους τρόπους ζωής. Γιατί είναι η μόνη από τις τωρινές (πόλεις) που βγαίνει από τη δοκιμασία ανώτερη απ' τη φήμη της και η μόνη που δεν δίνει ούτε στον εχθρό, που τις επιτίθεται, το δικαίωμα να αγανακτήσει από τι εχθρούς νικιέται, ούτε στους συμμάχους , ότι τους εξουσιάζουν ανάξιοι ,να παραπονεθούν. Αφού παρουσιάσαμε τη δύναμη μας με απτές αποδείξεις και βέβαια όχι χωρίς μάρτυρες , θα προκαλούμε το θαυμασμό στους σύγχρονους και τους μεταγενέστερους , χωρίς να έχουμε ανάγκη ούτε από Όμηρο για να μας επαινέσει , ούτε από άλλον που με τα λόγια του θα δώσει μια πρόσκαιρη χαρά , όμως την ιδέα που θα σχηματιστεί για τα έργα μας (αργότερα) θα την ζημιώσει η πραγματική αλήθεια (και θα προκαλούμε θαυμασμό) γιατί αναγκάσαμε κάθε θάλασσα και στεριά να γίνει πέρασμα στην τόλμη μας και παντού ιδρύσαμε αιώνια μνημεία και για τις συμφορές και για τις νίκες μας. Για μια τέτοια λοιπόν πόλη αυτοί εδώ, αφού πολέμησαν γενναία, βρήκαν το θάνατο πιστεύοντας πως ήταν καθήκον τους να μη χαθεί αυτή , και είναι φυσικό ο καθένας απ' αυτούς που μένουν στη ζωή να μοχθεί με προθυμία , για χάρη της.
41. Γι αυτό ακριβώς και ανέπτυξα σε μάκρος τα σχετικά με την πόλη, γιατί θέλησα να κάνω κατανοητό ότι δεν αγωνιζόμαστε για πράγματα ίσης σημασίας εμείς και κείνοι που τίποτα δεν έχουν όμοιο με τις αξίες που ξεχωρίζουν την Αθήνα απ' όλες τις άλλες πόλεις , και γιατί συγχρόνως ήθελα να παρουσιάσω με πραγματικά στοιχεία το εγκώμιο αυτών για τους οποίους τώρα μιλώ. και το μεγαλύτερο μέρος αυτού (του εγκωμίου) έχει ειπωθεί. γιατί , αυτά με τα οποία εξύμνησα την πόλη, τη στόλισαν τα ανδραγαθήματα αυτών εδώ και των ομοίων τους. και για πολύ λίγους από τους Έλληνες, όπως ακριβώς εδώ τώρα γι αυτούς, θα μπορούσε να παρουσιαστεί ο έπαινος ισοβαρής με τα έργα τους. Πιστεύω ακράδαντα ότι ένας θάνατος , όπως αυτών τώρα, φανερώνει την αξία ενός ανθρώπου , είτε είναι το πρώτο φανέρωμα ή η τελική επισφράγιση της. Και στην περίπτωση όσων από κάθε άλλη άποψη είναι κακοί, είναι δίκαιο να κρίνεται σπουδαιότερη από ό,τιδήποτε άλλο η ανδρεία που θα επιδείξουν, πολεμώντας για την πατρίδα. γιατί ξεπλένοντας το ηθικό παράπτωμα με την ανδραγαθία , ωφέλησαν την κοινή υπόθεση περισσότερο απ' όσο την έβλαψαν με τα προσωπικά τους παραπτώματα. Απ' αυτούς εδώ κανένας , ούτε πλούσιος προτίμησε την απόλαυση για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και έδειξε δειλία , ούτε φτωχός με την ελπίδα που τρέφει για τη φτώχεια του , ότι δηλ .μπορεί και αυτή τη φορά να γλιτώσει απ' αυτήν και να πλουτίσει , προσπάθησε να δώσει αναβολή στον κίνδυνο. Θεώρησαν επίσης ότι το να εκδικηθούν τους εχθρούς, είναι πιο ποθητό απ' αυτά και συγχρόνως πίστεψαν ότι αυτός είναι ο πιο λαμπρός κίνδυνος ,κ α ι αποφάσισαν αντιμετωπίζοντας τον αυτούς να εκδικηθούν και να κρατήσουν για κείνα τον πόθο στην καρδιά τους , αφού εμπιστεύθηκαν στην ελπίδα την αβέβαιη προοπτική της μάχης, και μέσα στη μάχη σχετικά μ' αυτά που είχαν μπροστά στα μάτια τους, θεωρούσαν υποχρέωση τους να στηριχτούν στον εαυτό τους και την ώρα της μάχης προτίμησαν να αμυνθούν και να πάθουν κάτι , παρά να σωθούν υποχωρώντας. και έτσι απέφυγαν τη ντροπή να τους λένε δειλούς και ανέλαβαν τον αγώνα δίνοντας τη ζωή τους. και στην ελάχιστη κρίσιμη στιγμή καθώς κρινόταν από την τύχη η ζωή τους , απαλλάχτηκαν από την κατηγορία ότι νιώθουν φόβο περισσότερο , παρά από τον φόβο (ή τους βρήκε ο θάνατος την ώρα που φούντωνε μέσα τους ο ενθουσιασμός (για την αναμενόμενη νίκη) πιο πολύ, παρά ο φόβος (για μια ενδεχόμενη ήττα).).
42. Και αυτοί, όπως ταιριάζει στην πόλη, αναδείχτηκαν τέτοιοι. Όσοι απομένετε πρέπει να εύχεστε το φρόνημα σας εναντίον των εχθρών να σας φέρει μικρότερο κίνδυνο, όμως να μην ανεχτείτε να είναι ατολμότερο, και να μην κρίνετε μόνο με τη λογική την ωφέλεια , για την οποία θα μπορούσε να πει κανείς πολλά σε σας που οι ίδιοι τα ξέρετε καλύτερα , λέγοντας τι αξία έχει να αντιστέκεται κανείς στους εχθρούς. αλλά περισσότερο να βλέπετε τη δύναμη της πόλης - όπως φαίνεται στα έργα της κάθε μέρα - και να σας κυριεύει έρωτας γι αυτήν. Και όταν σας φανεί ότι είναι μεγάλη , να συλλογιστείτε ότι τ' απέκτησαν αυτά άντρες που τόλμησαν κι είχαν επίγνωση των υποχρεώσεων τους , που στη μάχη είχαν φιλότιμο. κι αν καμιά φορά σε μια προσπάθεια τους αποτύχαιναν , δεν επέτρεπαν στον εαυτό τους να στερήσει την πόλη απ' την ανδρεία τους , αλλά της την πρόσφεραν , σαν την καλύτερη συνεισφορά , γιατί αφού έδωσαν όλοι μαζί τα σώματα τους , ο καθένας χωριστά πήραν αγέραστη δόξα και περίλαμπρο τάφο , όχι τόσο αυτόν στον οποίο βρίσκονται, όσο αυτόν στον οποίο η δόξα τους παραμένει αιώνια σε κάθε ευκαιρία που παρουσιάζεται είτε δημηγορίας , είτε μάχης , γιατί των δοξασμένων αντρών τάφος είναι ολόκληρη η γη και δεν το δηλώνει μόνο η επιγραφή μιας στήλης στη γενέτειρα τους , αλλά και στην ξένη χώρα ζει μέσ' την ψυχή του καθενός άγραφη η θύμηση , όχι τόσο των ανδραγαθημάτων τους , όσο του φρονήματός τους. Αυτούς τώρα εσείς , αφού τους καταστήσετε παράδειγμα σας και καταλάβετε ότι ευδαιμονία σημαίνει ελευθερία και ελευθερία σημαίνει τόλμη , να μην δειλιάζετε μπρος στους κινδύνους του πολέμου. Γιατί δεν θα' ταν δίκαιο να αψηφούν τη ζωή τους οι δυστυχισμένοι , στους οποίους δεν υπάρχει ελπίδα για κάτι καλό , αλλ' αυτοί , στους οποίους υπάρχει φόβος , αν συνεχίσουν να βρίσκονται στη ζωή , να μεταβληθεί ριζικά η κατάσταση τους και στους οποίους η διαφορά θα είναι μεγάλη , αν αποτύχουν σε κάτι. Γιατί πονά πιο πολύ τον άντρα που έχει υψηλό φρόνημα η εξαθλίωση που προέρχεται από τη δειλία στη μάχη , παρά ο θάνατος που έρχεται ανεπαίσθητα σε στιγμή δύναμης και κοινής προσδοκίας...
44. Γι αυτό ακριβώς και τους γονείς αυτών εδώ , όσοι τώρα παρευρίσκεστε , δεν σας κλαίω τόσο , όσο θέλω να σας παρηγορήσω , γιατί γνωρίζουν πολύ καλά πως η ζωή τους πέρασε μέσα από κάθε είδους αλλαγές της τύχης. Η ευτυχία βρίσκεται σ' αυτούς που η μοίρα δίνει ένδοξο θάνατο, όπως αυτούς εδώ τώρα ή την (τιμητική )λύπη, όπως ακριβώς σε σας και σε όσουςτο τέλος της ζωής συνέβη να συμπέσει με το τέλος της ευτυχίας τους. Ξέρω πως θα είναι δύσκολο να σας πείσω γι αυτά που πολλές φορές θα έχετε αφορμές θύμησης από την ευτυχία των άλλων , που και σεις οι ίδιοι κάποτε απολαμβάνατε. Και λυπάται κανείς , όχι όταν στερηθεί τα αγαθά που δεν δοκίμασε , αλλά όταν χάνει αυτά που είχε συνηθίσει ν' απολάμβανει. Πρέπει να κάνετε κουράγιο και με την ελπίδα για άλλα παιδιά , όσοι βρίσκεστε στην κατάλληλη ακόμα ηλικία για τεκνοποίηση. Γιατί και στην ιδιωτική ζωή τα παιδιά που θα γεννηθούν, θα κάνουν μερικούς να ξεχάσουν αυτά που δεν υπάρχουν και αυτό θα είναι ωφέλιμο στην πόλη από δυο απόψεις, και γιατί δεν θα ερημώνεται η πόλη και επειδή θα είναι ασφαλή. 'γιατί δεν είναι δυνατόν να αποφασίζουν κατά τον ίδιο τρόπο και δίκαια αυτοί που δεν μπαίνουν στον ίδιο κίνδυνο προσφέροντας τα παιδιά τους.
Όσοι πάλι είστε περασμένης ηλικίας , το μεγαλύτερο μέρος της ζωής σας , που το περάσατε ευτυχισμένοι , να το θεωρείτε κέρδος και τη ζωή που σας μένει , πως θα είναι μικρή και να παρηγοριέστε με τη δόξα τους . Γιατί μόνη η αγάπη για τιμές δεν γερνάει και στη φάση της ηλικίας κατά την οποία ο άνθρωπος δεν μπορεί να προσφέρει τίποτα μεγαλύτερη απόλαυση δεν δίνει το κέρδος , όπως ισχυρίζονται μερικοί , αλλά το να τον τιμούν.
45. Για τους γιους πάλι αυτών εδώ , όσοι παρευρίσκεστε , ή τα αδέλφια , βλέπω ότι ο αγώνας θα είναι μεγάλος (γιατί ο καθένας συνηθίζει να επαινεί αυτόν που δεν υπάρχει ) και πολύ δύσκολα , κι αν δείξετε ανδρεία μοναδική , θα σας κρίνουν κάπως κατώτερους , ουδέποτε ισάξιους. Γιατί οι ζωντανοί βλέπουν με φθόνο τους ανταγωνιστές τους , ενώ εκείνους που δεν τους στέκονται εμπόδιο , τους τιμούν με ασυναγώνιστη εύνοια. Κι αν πρέπει να μιλήσω και για την αρετή των γυναικών , όσες τώρα θ' απομείνουν χήρες , θα πω ό,τι πρέπει με σύντομη παραίνεση. Δηλαδή μεγάλη τιμή θα είναι για σας να μη φανείτε κατώτερες από τη γυναικεία σας φύση , το ίδιο και για κείνη που θα τη συζητούν όσο γίνεται λιγότερο οι άνδρες , είτε για έπαινο , είτε για ψόγο...
46. Ειπώθηκαν και από μένα με το λόγο μου όσα θεωρούσα κατάλληλα σύμφωνα με το έθιμο. και με έργα , οι νεκροί από τη μια ήδη τιμήθηκαν , εξάλλου τα παιδιά τους από δω και μπρος θα τα αναθρέψει η πόλη , ώσπου να γίνουν έφηβοι , με δημόσια δαπάνη , προβάλλοντας έτσι σα βραβείο για τέτοιους αγώνες ένα ωφέλιμο στεφάνι και γι αυτούς τους νεκρούς και για όσους μένουν στη ζωή . γιατί , όπου για την αρετή έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα, ευδοκιμούν σ' αυτή την πόλη άριστοι πολίτες. Τώρα , αφού αποτελειώσετε το θρήνο που ταιριάζει στον καθένα , να αποχωρήσετε.
36. Και θ' αρχίσω πρώτα - πρώτα από τους προγόνους μας. γιατί είναι δίκαιο και ταιριάζει συγχρόνως σε περίπτωση, όπως η σημερινή, να απονέμεται σ' αυτούς αυτή η τιμή να μνημονεύονται πρώτοι. Γιατί κατοικώντας πάντοτε οι ίδιοι τη χώρα, καθώς η μια γενιά διαδεχόταν την άλλη, με την αντρεία τους την παρέδοσαν ως τις μέρες μας ελεύθερη.
Και εκείνοι λοιπόν είναι άξιοι επαίνου και ακόμη περισσότερο οι πατεράδες μας. Γιατί, αφού απέκτησαν, κοντά σε κείνα που κληρονόμησαν, την εξουσία που έχουμε με πολύ μόχθο, την κληροδότησαν σε μας τους τωρινούς. Την περαιτέρω δε ανάπτυξη της εμείς οι ίδιοι, παρόντες τώρα εδώ, που βρισκόμαστε ακόμα περίπου στην ώριμη ηλικία, την πετύχαμε και ετοιμάσαμε την πόλη, ώστε να είναι αυτάρκης και για τον πόλεμο και για την ειρήνη. Απ' αυτά εγώ, τα πολεμικά έργα με τα οποία πραγματοποιήθηκε η κάθε μια κατάκτηση χωριστά, ή αν κάποτε εμείς οι ίδιοι ή οι πατεράδες μας αποκρούσαμε με αποφασιστικότητα Έλληνα ή ξένοεπιδρομέα, επειδή δεν θέλω να μακρηγορήσω σ' αυτούς που τα γνωρίζουν καλά, θα τα παραλείψω. Με ποιες αρχές συμπεριφοράς φτάσαμε σ' αυτό το σημείο ακμής, με ποιο πολίτευμα και με ποιους τρόπους ζωής έγινε αυτή μεγάλη, αφού τα φανερώσω αυτά πρώτα, θα συνεχίσω με τον έπαινο αυτών εδώ, γιατί νομίζω ότι στην περίπτωση μας πολύ ταιριαστά μπορούν να ειπωθούν αυτά και ότι είναι ωφέλιμο να τα ακούσουν όλοι οι συγκεντρωμένοι και οι πολίτες και οι ξένοι.
37. Το πολίτευμα που έχουμε δεν αντιγράφει τους νόμους των άλλων και περισσότερο είμαστε οι ίδιοι υπόδειγμα σε μερικούς, παρά μιμητές άλλων. Και, ως προς το όνομα, καλείται δημοκρατία, επειδή η εξουσία δεν βρίσκεται στα χέρια των ολιγαρχικών, αλλά του δήμου. Όλοι έχουν τα ίδια δικαιώματα απέναντι στους νόμους για τις ιδιωτικές τους διαφορές και, ως προς το κύρος, ανάλογα με την ευδοκίμηση που παρουσιάζει ο καθένας σε κάποιο τομέα, δεν εξαρτάται η προτίμηση του στα δημόσια αξιώματα από τη σειρά, αλλά από την ικανότητα, ούτε αντίθετα, αν είναι φτωχός, εφόσον μπορεί να κάνει κάτι καλό για την πόλη, εμποδίζεται εξαιτίας της ασημότητας της κοινωνικής του θέσης. Τις σχέσεις μας με την πολιτεία τις διέπει η ελευθερία και είμαστε απαλλαγμένοι από καχυποψία μεταξύ μας στις καθημερινές μας απασχολήσεις. δεν αγανακτούμε με το γείτονα μας, αν κάνει κάτι όπως του αρέσει, ούτε παίρνουμε το ύφος του πειραγμένου, που φυσικά δεν επιφέρει ποινή, είναι όμως δυσάρεστο. Και , ενώ στις ιδιωτικές μας σχέσεις δεν ενοχλούμε ο ένας τον άλλο, στη δημόσια ζωή δεν παραβαίνουμε τους νόμους προπάντων από εσωτερικό σεβασμό, υπακούοντας κάθε φορά σ 'αυτούς που διοικούν την πόλη και στους νόμους και κυρίως σε όσους απ' αυτούς ισχύουν για την προστασία αυτών που αδικούνται και σε κείνους που, αν και είναι άγραφοι , επιφέρουν αναμφισβήτητη ντροπή.
38. Και πέρα απ' αυτά εξασφαλίσαμε για το πνεύμα μας πολλούς τρόπους ξεκούρασης από τους κόπους, έχοντες τη συνήθεια να τελούμε γιορτές , με αγώνες και θυσίες, που καλύπτουν ολόκληρο το χρόνο και έχουμε συγυρισμένα νοικοκυριά που η καθημερινή τους ευχαρίστηση διώχνει τη λύπη μακριά. Εξαιτίας της σπουδαιότητας της πόλης εισάγονται όλα τα προϊόντα από κάθε σημείο της γης, και επακολουθεί σαν συνέπεια να μην απολαμβάνουμε πιο εύκολα τα προϊόντα που παράγονται εδώ, απ' ότι και τα αγαθά των άλλων ανθρώπων.
39. Είμαστε διαφορετικοί από τους αντιπάλους μας και στην πολεμική εκπαίδευση στα εξής: Και την πόλη μας την έχουμε ανοιχτή σε όλους και σε καμιά περίπτωση κανένα δεν εμποδίζουμε, με απελάσεις ξένων, από του να δει ή να μάθει κάτι που, αν δεν το κρύβαμε και το έβλεπε κάποιος απ' τους εχθρούς, θα μπορούσε να ωφεληθεί, επειδή έχουμε πεποίθηση όχι περισσότερο στις προετοιμασίες και στα τεχνάσματα, όσο στην ευψυχία μας την ώρα της μάχης. και στο εκπαιδευτικό τους σύστημα, εκείνοι με εξαντλητική άσκηση από την παιδική τους ηλικία επιδιώκουν να γίνουν ανδρείοι .αντίθετα εμείς, αν και ζούμε άνετα, προχωρούμε με όχι κατώτερο φρόνημα σε κινδύνους το ίδιο μεγάλους. Και να η απόδειξη : Όι Λακεδαιμόνιοι δεν εκστρατεύουν στη χώρα μας μόνο με τη δική τους δύναμη, αλλά με όλους τους συμμάχους τους, ενώ εμείς κάθε φορά που εισβάλλουμε στη χώρα των άλλων μόνοι μας, νικούμε χωρίς δυσκολία στη μάχη τις πιο πολλές φορές, στην ξένη χώρα, εκείνους που αμύνονται για τη σωτηρία της χώρας τους. Συγκεντρωμένη ολόκληρη τη δύναμη μας κανένας εχθρός ως τώρα δεν αντιμετώπισε, γιατί εμείς φροντίζουμε ταυτόχρονα και για το ναυτικό και επειδή σε πολλά μέρη της στεριάς στέλνουμε στρατό από μας τους ίδιους. κι αν συγκρουστούν κάπου με ένα μέρος από μας και αν νικήσουν μερικούς από μας, καυχιούνται ότι μας έχουν τρέψει όλους σε φυγή, αν όμως νικηθούν, διατείνονται ότι νικήθηκαν απ' όλους μας. Κα ι όμως , αν ριχνόμαστε πρόθυμοι στον κίνδυνο περισσότερο με άνεση , παρά με επίπονη άσκηση και με ανδρεία που δεν πηγάζει τόσο από την επιβολήτου νόμου όσο από τον τρόπο της ζωής μας , μας μένει κέρδος το ότι δεν κουραζόμαστε προκαταβολικά για τις δύσκολες στιγμές που είναι να 'ρθουν και, όταν φτάσουμε σ' αυτές, ότι δεν δείχνουμε λιγότερο θάρρος από κείνους που πασχίζουν αδιάκοπα σε όλη τους τη ζωή. Και γι αυτά και για πολλά άλλα ακόμα ισχυρίζομαι ότι η πόλη μας αξίζει να θαυμάζεται.
40. Αγαπούμε το ωραίο στην απλότητα του και καταγινόμαστε με τα γράμματα χωρίς να γινόμαστε μαλθακοί. Και χρησιμοποιούμε τα πλούτη μας πιο πολύ για να έχουμε τη δυνατότητα για κάποιο έργο, παρά για κομπορρημοσύνη και θεωρούμε ότι δεν είναι ντροπή να ομολογεί κανείς τη φτώχεια του, αλλά μεγαλύτερη θεωρούμε πως είναι ντροπή το να μην προσπαθεί να ξεφύγει (απ' αυτή) δουλεύοντας. Και συμβαίνει οι ίδιοι να φροντίζουμε μαζί και για τα ιδιωτικά μας ζητήματα και για τα ζητήματα της πόλης και, ενώ ο καθένας μας καταγίνεται με διαφορετική απασχόληση, να γνωρίζουμε σε ικανοποιητικό βαθμό τα πολιτικά πράγματα. Γιατί μόνοι εμείς εκείνον που δεν παίρνει μέρος σ' αυτά δεν τον θεωρούμε φιλήσυχο, αλλά άχρηστο και οι ίδιοι εμείς είτε διατυπώνουμε ορθές σκέψεις ή μελετούμε σωστά τις υποθέσεις της πόλης, γιατί νομίζουμε ότι οι συζητήσεις δεν βλάπτουν τα έργα, αλλά περισσότερο (βλάπτει) το να μην διαφωτιστούμε εκ των προτέρων με τη συζήτηση, πριν προβούμε σε ενέργειες για όσα πρέπει.
Μας διακρίνει κάτι ξεχωριστό και στο σημείο αυτό, ώστε να τολμούμε να υπολογίζουμε με ακρίβεια τις συνέπειες για όσα σκοπεύουμε να επιχειρήσουμε. Ενώ αντίθετα στους άλλους η έλλειψη γνώσης φέρνει αλόγιστο θάρρος και η επίγνωση δισταγμό. Δίκαια μπορούν να θεωρηθούν πολύ δυνατοί στην ψυχή όσοι, παρόλο που γνωρίζουν πολύ καλά και τους κινδύνους του πολέμου και τις απολαύσεις της ειρήνης, εντούτοις δεν προσπαθούν ν' αποφύγουν τους κινδύνους.
Και όσον αφορά την ευεργετική διάθεση, είμαστε αντίθετοι με τον πολύ κόσμο. Γιατί αποκτούμε φίλους όχι ευεργετούμενοι, αλλά ευεργετώντας. Γιατί ο ευεργέτης είναι πιο σταθερός φίλος, εφόσον επιδιώκει να παραμένει η ευγνωμοσύνη του ευεργετημένου, με τη συμπάθεια που δείχνει σ' αυτόν. Ο ευεργετημένος αντίθετα, είναι πιο απρόθυμος, γιατί ξέρει ότι θα ανταποδώσει την ευγνωμοσύνη σαν εξόφληση χρέους και όχι για να του χρωστούν ευγνωμοσύνη. Και μόνοι εμείς κάνουμε το καλό σε κάποιον, χωρίς να μας νοιάζει, όχι τόσο από υπολογισμό του συμφέροντός μας, όσο από φιλελεύθερο φρόνημα.
40. Συνοψίζοντας λέω ότι η πόλη μας σε όλες τις εκδηλώσεις της είναι σχολείο της Ελλάδας και ατομικά ο καθένας από μας μου φαίνεται ότι θα μπορούσε να παρουσιάσει τον εαυτό του αυτοδύναμο σε πάρα πολλές δραστηριότητες με χάρη και επιδεξιότητα. Και ότι αυτά δεν είναι καυχησιές για την περίσταση ,αλλά η πραγματική αλήθεια, το φανερώνει η
ίδια η δύναμη της πόλης ,που την αποκτήσαμε μ' αυτούς τους τρόπους ζωής. Γιατί είναι η μόνη από τις τωρινές (πόλεις) που βγαίνει από τη δοκιμασία ανώτερη απ' τη φήμη της και η μόνη που δεν δίνει ούτε στον εχθρό, που τις επιτίθεται, το δικαίωμα να αγανακτήσει από τι εχθρούς νικιέται, ούτε στους συμμάχους , ότι τους εξουσιάζουν ανάξιοι ,να παραπονεθούν. Αφού παρουσιάσαμε τη δύναμη μας με απτές αποδείξεις και βέβαια όχι χωρίς μάρτυρες , θα προκαλούμε το θαυμασμό στους σύγχρονους και τους μεταγενέστερους , χωρίς να έχουμε ανάγκη ούτε από Όμηρο για να μας επαινέσει , ούτε από άλλον που με τα λόγια του θα δώσει μια πρόσκαιρη χαρά , όμως την ιδέα που θα σχηματιστεί για τα έργα μας (αργότερα) θα την ζημιώσει η πραγματική αλήθεια (και θα προκαλούμε θαυμασμό) γιατί αναγκάσαμε κάθε θάλασσα και στεριά να γίνει πέρασμα στην τόλμη μας και παντού ιδρύσαμε αιώνια μνημεία και για τις συμφορές και για τις νίκες μας. Για μια τέτοια λοιπόν πόλη αυτοί εδώ, αφού πολέμησαν γενναία, βρήκαν το θάνατο πιστεύοντας πως ήταν καθήκον τους να μη χαθεί αυτή , και είναι φυσικό ο καθένας απ' αυτούς που μένουν στη ζωή να μοχθεί με προθυμία , για χάρη της.
41. Γι αυτό ακριβώς και ανέπτυξα σε μάκρος τα σχετικά με την πόλη, γιατί θέλησα να κάνω κατανοητό ότι δεν αγωνιζόμαστε για πράγματα ίσης σημασίας εμείς και κείνοι που τίποτα δεν έχουν όμοιο με τις αξίες που ξεχωρίζουν την Αθήνα απ' όλες τις άλλες πόλεις , και γιατί συγχρόνως ήθελα να παρουσιάσω με πραγματικά στοιχεία το εγκώμιο αυτών για τους οποίους τώρα μιλώ. και το μεγαλύτερο μέρος αυτού (του εγκωμίου) έχει ειπωθεί. γιατί , αυτά με τα οποία εξύμνησα την πόλη, τη στόλισαν τα ανδραγαθήματα αυτών εδώ και των ομοίων τους. και για πολύ λίγους από τους Έλληνες, όπως ακριβώς εδώ τώρα γι αυτούς, θα μπορούσε να παρουσιαστεί ο έπαινος ισοβαρής με τα έργα τους. Πιστεύω ακράδαντα ότι ένας θάνατος , όπως αυτών τώρα, φανερώνει την αξία ενός ανθρώπου , είτε είναι το πρώτο φανέρωμα ή η τελική επισφράγιση της. Και στην περίπτωση όσων από κάθε άλλη άποψη είναι κακοί, είναι δίκαιο να κρίνεται σπουδαιότερη από ό,τιδήποτε άλλο η ανδρεία που θα επιδείξουν, πολεμώντας για την πατρίδα. γιατί ξεπλένοντας το ηθικό παράπτωμα με την ανδραγαθία , ωφέλησαν την κοινή υπόθεση περισσότερο απ' όσο την έβλαψαν με τα προσωπικά τους παραπτώματα. Απ' αυτούς εδώ κανένας , ούτε πλούσιος προτίμησε την απόλαυση για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και έδειξε δειλία , ούτε φτωχός με την ελπίδα που τρέφει για τη φτώχεια του , ότι δηλ .μπορεί και αυτή τη φορά να γλιτώσει απ' αυτήν και να πλουτίσει , προσπάθησε να δώσει αναβολή στον κίνδυνο. Θεώρησαν επίσης ότι το να εκδικηθούν τους εχθρούς, είναι πιο ποθητό απ' αυτά και συγχρόνως πίστεψαν ότι αυτός είναι ο πιο λαμπρός κίνδυνος ,κ α ι αποφάσισαν αντιμετωπίζοντας τον αυτούς να εκδικηθούν και να κρατήσουν για κείνα τον πόθο στην καρδιά τους , αφού εμπιστεύθηκαν στην ελπίδα την αβέβαιη προοπτική της μάχης, και μέσα στη μάχη σχετικά μ' αυτά που είχαν μπροστά στα μάτια τους, θεωρούσαν υποχρέωση τους να στηριχτούν στον εαυτό τους και την ώρα της μάχης προτίμησαν να αμυνθούν και να πάθουν κάτι , παρά να σωθούν υποχωρώντας. και έτσι απέφυγαν τη ντροπή να τους λένε δειλούς και ανέλαβαν τον αγώνα δίνοντας τη ζωή τους. και στην ελάχιστη κρίσιμη στιγμή καθώς κρινόταν από την τύχη η ζωή τους , απαλλάχτηκαν από την κατηγορία ότι νιώθουν φόβο περισσότερο , παρά από τον φόβο (ή τους βρήκε ο θάνατος την ώρα που φούντωνε μέσα τους ο ενθουσιασμός (για την αναμενόμενη νίκη) πιο πολύ, παρά ο φόβος (για μια ενδεχόμενη ήττα).).
42. Και αυτοί, όπως ταιριάζει στην πόλη, αναδείχτηκαν τέτοιοι. Όσοι απομένετε πρέπει να εύχεστε το φρόνημα σας εναντίον των εχθρών να σας φέρει μικρότερο κίνδυνο, όμως να μην ανεχτείτε να είναι ατολμότερο, και να μην κρίνετε μόνο με τη λογική την ωφέλεια , για την οποία θα μπορούσε να πει κανείς πολλά σε σας που οι ίδιοι τα ξέρετε καλύτερα , λέγοντας τι αξία έχει να αντιστέκεται κανείς στους εχθρούς. αλλά περισσότερο να βλέπετε τη δύναμη της πόλης - όπως φαίνεται στα έργα της κάθε μέρα - και να σας κυριεύει έρωτας γι αυτήν. Και όταν σας φανεί ότι είναι μεγάλη , να συλλογιστείτε ότι τ' απέκτησαν αυτά άντρες που τόλμησαν κι είχαν επίγνωση των υποχρεώσεων τους , που στη μάχη είχαν φιλότιμο. κι αν καμιά φορά σε μια προσπάθεια τους αποτύχαιναν , δεν επέτρεπαν στον εαυτό τους να στερήσει την πόλη απ' την ανδρεία τους , αλλά της την πρόσφεραν , σαν την καλύτερη συνεισφορά , γιατί αφού έδωσαν όλοι μαζί τα σώματα τους , ο καθένας χωριστά πήραν αγέραστη δόξα και περίλαμπρο τάφο , όχι τόσο αυτόν στον οποίο βρίσκονται, όσο αυτόν στον οποίο η δόξα τους παραμένει αιώνια σε κάθε ευκαιρία που παρουσιάζεται είτε δημηγορίας , είτε μάχης , γιατί των δοξασμένων αντρών τάφος είναι ολόκληρη η γη και δεν το δηλώνει μόνο η επιγραφή μιας στήλης στη γενέτειρα τους , αλλά και στην ξένη χώρα ζει μέσ' την ψυχή του καθενός άγραφη η θύμηση , όχι τόσο των ανδραγαθημάτων τους , όσο του φρονήματός τους. Αυτούς τώρα εσείς , αφού τους καταστήσετε παράδειγμα σας και καταλάβετε ότι ευδαιμονία σημαίνει ελευθερία και ελευθερία σημαίνει τόλμη , να μην δειλιάζετε μπρος στους κινδύνους του πολέμου. Γιατί δεν θα' ταν δίκαιο να αψηφούν τη ζωή τους οι δυστυχισμένοι , στους οποίους δεν υπάρχει ελπίδα για κάτι καλό , αλλ' αυτοί , στους οποίους υπάρχει φόβος , αν συνεχίσουν να βρίσκονται στη ζωή , να μεταβληθεί ριζικά η κατάσταση τους και στους οποίους η διαφορά θα είναι μεγάλη , αν αποτύχουν σε κάτι. Γιατί πονά πιο πολύ τον άντρα που έχει υψηλό φρόνημα η εξαθλίωση που προέρχεται από τη δειλία στη μάχη , παρά ο θάνατος που έρχεται ανεπαίσθητα σε στιγμή δύναμης και κοινής προσδοκίας...
44. Γι αυτό ακριβώς και τους γονείς αυτών εδώ , όσοι τώρα παρευρίσκεστε , δεν σας κλαίω τόσο , όσο θέλω να σας παρηγορήσω , γιατί γνωρίζουν πολύ καλά πως η ζωή τους πέρασε μέσα από κάθε είδους αλλαγές της τύχης. Η ευτυχία βρίσκεται σ' αυτούς που η μοίρα δίνει ένδοξο θάνατο, όπως αυτούς εδώ τώρα ή την (τιμητική )λύπη, όπως ακριβώς σε σας και σε όσουςτο τέλος της ζωής συνέβη να συμπέσει με το τέλος της ευτυχίας τους. Ξέρω πως θα είναι δύσκολο να σας πείσω γι αυτά που πολλές φορές θα έχετε αφορμές θύμησης από την ευτυχία των άλλων , που και σεις οι ίδιοι κάποτε απολαμβάνατε. Και λυπάται κανείς , όχι όταν στερηθεί τα αγαθά που δεν δοκίμασε , αλλά όταν χάνει αυτά που είχε συνηθίσει ν' απολάμβανει. Πρέπει να κάνετε κουράγιο και με την ελπίδα για άλλα παιδιά , όσοι βρίσκεστε στην κατάλληλη ακόμα ηλικία για τεκνοποίηση. Γιατί και στην ιδιωτική ζωή τα παιδιά που θα γεννηθούν, θα κάνουν μερικούς να ξεχάσουν αυτά που δεν υπάρχουν και αυτό θα είναι ωφέλιμο στην πόλη από δυο απόψεις, και γιατί δεν θα ερημώνεται η πόλη και επειδή θα είναι ασφαλή. 'γιατί δεν είναι δυνατόν να αποφασίζουν κατά τον ίδιο τρόπο και δίκαια αυτοί που δεν μπαίνουν στον ίδιο κίνδυνο προσφέροντας τα παιδιά τους.
Όσοι πάλι είστε περασμένης ηλικίας , το μεγαλύτερο μέρος της ζωής σας , που το περάσατε ευτυχισμένοι , να το θεωρείτε κέρδος και τη ζωή που σας μένει , πως θα είναι μικρή και να παρηγοριέστε με τη δόξα τους . Γιατί μόνη η αγάπη για τιμές δεν γερνάει και στη φάση της ηλικίας κατά την οποία ο άνθρωπος δεν μπορεί να προσφέρει τίποτα μεγαλύτερη απόλαυση δεν δίνει το κέρδος , όπως ισχυρίζονται μερικοί , αλλά το να τον τιμούν.
45. Για τους γιους πάλι αυτών εδώ , όσοι παρευρίσκεστε , ή τα αδέλφια , βλέπω ότι ο αγώνας θα είναι μεγάλος (γιατί ο καθένας συνηθίζει να επαινεί αυτόν που δεν υπάρχει ) και πολύ δύσκολα , κι αν δείξετε ανδρεία μοναδική , θα σας κρίνουν κάπως κατώτερους , ουδέποτε ισάξιους. Γιατί οι ζωντανοί βλέπουν με φθόνο τους ανταγωνιστές τους , ενώ εκείνους που δεν τους στέκονται εμπόδιο , τους τιμούν με ασυναγώνιστη εύνοια. Κι αν πρέπει να μιλήσω και για την αρετή των γυναικών , όσες τώρα θ' απομείνουν χήρες , θα πω ό,τι πρέπει με σύντομη παραίνεση. Δηλαδή μεγάλη τιμή θα είναι για σας να μη φανείτε κατώτερες από τη γυναικεία σας φύση , το ίδιο και για κείνη που θα τη συζητούν όσο γίνεται λιγότερο οι άνδρες , είτε για έπαινο , είτε για ψόγο...
46. Ειπώθηκαν και από μένα με το λόγο μου όσα θεωρούσα κατάλληλα σύμφωνα με το έθιμο. και με έργα , οι νεκροί από τη μια ήδη τιμήθηκαν , εξάλλου τα παιδιά τους από δω και μπρος θα τα αναθρέψει η πόλη , ώσπου να γίνουν έφηβοι , με δημόσια δαπάνη , προβάλλοντας έτσι σα βραβείο για τέτοιους αγώνες ένα ωφέλιμο στεφάνι και γι αυτούς τους νεκρούς και για όσους μένουν στη ζωή . γιατί , όπου για την αρετή έχουν οριστεί πολύ μεγάλα έπαθλα, ευδοκιμούν σ' αυτή την πόλη άριστοι πολίτες. Τώρα , αφού αποτελειώσετε το θρήνο που ταιριάζει στον καθένα , να αποχωρήσετε.
