Μία συνέντευξη για τον Γέροντα Σωφρόνιο (Σαχάρωφ), που δόθηκε στο site Bogoslov.ru και συγκεκριμένα στον ιερομόναχο Αδριανό από τον ιερομόναχο Νικόλαο Σαχάρωφ, ανεψιό του Αρχιμανδρίτη Σωφρονίου, για τις εμπειρίες ζωής που είχε από τον Γέροντα.
-Ιερομόναχος Αδριανός (Πάσιν): Ποιες είναι οι προσωπικές αναμνήσεις και εντυπώσεις σας από την επικοινωνία με τον θείο σας. Αρχιμανδρίτη Σωφρόνιο (Σαχάρωφ);
-Ιερομόναχος Νικόλαος (Σαχάρωφ): Στις αναμνήσεις μου για τον πατέρα Σωφρόνιο θα μπορούσα να αφιερώσω ένα ολόκληρο βιβλίο, επειδή επικοινωνούσα μ’ αυτόν κάθε μέρα για τέσσερα χρόνια. Κάθε λέξη του ήταν για μένα μία αποκάλυψη, γι’ αυτό και δημιουργήθηκε το μοναστήρι. Οι άνθρωποι άκουγαν τα λόγια του γέροντα Σωφρονίου και αποφάσιζαν, «προς τίνα απελευσομεθα» (Ιωαν. 6, 68).
Θα σας πω εν συντομία για τη γνωριμία μας. Γεννήθηκα στη Ρωσία κατά τη σοβιετική εποχή, όταν η οποιαδήποτε επαφή με τη Δύση ήταν πολύ επικίνδυνη. Ο πατέρας Σωφρόνιος τότε ερχόταν στη Ρωσία ως μέλος μιας ομάδας τουριστών. Αλλά κρυφά από τους επιστάτες κατάφερνε να έχει μία ή δύο φορές επικοινωνία με την οικογένεια του. Και σε μια από αυτές τις αφίξεις του, όταν ήμουν στην ώριμη νεαρή ηλικία, αυτός επισκέφτηκε την οικογένεια μας. Τότε εγώ σπούδαζα στο κολέγιο μουσικής και δεν είχα ιδέα για τη θρησκεία, το χριστιανισμό και τη μοναστική ζωή. Όταν είδα τον πατέρα Σωφρόνιο, τότε, βέβαια, η εμφάνισή του φάνηκε παράξενη για μένα. Για πρώτη φορά στη ζωή μου είδα άνδρα σε ράσο, μοναχό με μεγάλη γενειάδα και μακριά μαλλιά. Αυτό μου φάνηκε περίεργο. Σκέφτηκα, για όλα αυτά: Μιλήσαμε λίγο για τη μουσική. Γνώριζε πολύ καλά το μουσικό πολιτισμό, γνώριζε ποίηση και λογοτεχνία. Μ’ αυτόν πάντα είχε κανείς θέμα συζήτησης. Στη συνέχεια έφυγε. Αργότερα έμαθα ότι όταν επέστρεψε στην Αγγλία, είπε για μένα: <γνώρισα έναν νεαρά, ο οποίος ίσως ταχθεί σε μας αργότερα». Εκείνο τον καιρό εγώ ακόμη και στον Θεό δεν πίστευα πραγματικά Μετά απ’ αυτή τη συνάντηση η ζωή μου έρεε με εντελώς διαφορικό τρόπο. Υπηρετούσα στο στρατό, κατά την Πρόνοια του Θεού, μαζί με τον σημερινό Αρχιεπίσκοπο Ιλαρίωνα. Ήδη στο Στρατό ωρίμασε η επιθυμία μου να πάω στο μοναχισμό. Μετά από το στρατό πρώτα ήμουν στο μοναστήρι τού Βίλνιους, και στη συνέχεια στο Μοναστήρι των Σπηλαίων του Πσκόφ, όπου έζησα για ένα χρόνο. Μετά από καιρό είχα την ευκαιρία να επισκεφθώ τον πατέρα Σωφρόνιο. Όταν ήρθα ό αυτόν, δεν μπήκα στο δίλημμα: να παραμείνω εκεί ή να επιστρέψω στη Ρωσία. Αλλά ήμουν εντελώς ελεύθερος δεν είχα απολύτως καμία υποχρέωση, ούτε σε σχέση με την οικογένεια, ούτε προς το κράτος. Τότε ο πατέρας Σωφρόνιος αποφάσισε ότι πρέπει να μείνω στο μοναστήρι του Αναφέρω όλα αυτά τα γεγονότα εν σύντομα, αλλά σε κάθε περίπτωση υπήρχαν θαυμαστά φαινόμενα. Αυτό που μου έκανε εντύπωση στον πατέρα Σωφρόνιο ήταν η Αθωνική του νοοτροπία και η πνευματική ελευθερία, η οποία τόσο μας λείπει, για την όποια γράψει ο Αποστολή Παύλος «Τη ελευθερία ουν, η Χριστός ημάς ηλευθέρωσε, στήκετε» (Γάλ 5, 1). Αλλά η ελευθερία αυτή ενέχει τον κίνδυνο. Και μόνο άνθρωποι με τόσο υψηλή πνευματική συνείδηση όπως οι αγιορείτες μοναχοί μπορούν να ζουν σε τέτοια πνευματική ελευθερία.
Ιερομ. Αδριανός: Ποιά είναι η ουσία τής διδασκαλίας του για τήν πνευματική καθοδήγηση, την οποία εφάρμοσε και στη ζωή του, ή ουσία της διδασκαλίας του για υπακοή;
Ιερομ. Νικόλαος: Μου έκανε εντύπωση αμέσως στον πατέρα Σωφρόνιο η ιδέα του για την υπακοή. Στην πραγματικότητα, τη λέξη «υπακοή» ο πατέρας Σωφρόνιος χρησιμοποιούσε πολύ σπάνια. Ποτέ δεν απαιτούσε υπακοή από τους ανθρώπους. Όλα όσα έκαναν οι άνθρωποι, το έκαναν από αγάπη γι’ αυτά. Νομίζω ότι αυτή ήταν υπακοή, γιατί όταν αγαπάς έναν άνθρωπο, ακολουθείς τη βούλησή του. Δεν πρόκειται μόνο για το μοναχισμό, έτσι είναι και στη ζωή και στην οικογένεια. Φυσικά. τον πατέρα Σωφρόνιο, τέτοιο μεγάλο γέροντα, ήταν πολύ εύκολο να τον αγαπάς. Και να κάνουμε γι’ αυτόν κάτι, να εκτελέσουμε τη βούληση του ήταν πραγματικά χαρά για όλους μας.
Ως εκ τούτου, η λέξη «υπακοή» την ακούσαμε σπάνια. Ο πατέρας Σωφρόνιος πάντοτε πίστευε ότι η υπακοή είναι, πρώτα απ’ όλα, μια πράξη της ελεύθερης βούλησης. Και η υπακοή η οποία επιβάλλεται σε ένα ι άνθρωπο από έξω, ιδίως όταν επιβάλλεται διά της βίας, με απειλές, τέτοια υπακοή δεν θα φέρει πνευματικό καρπό. Δεν θα παραμείνει στην αιωνιότητα. Ο πατέρας Σωφρόνιος γράφει: «Όλα αυτά που επιτυγχάνονται με τη βία, δεν έχουν αιώνια αξία, αλλά μόνο εκείνο που επιτυγχάνεται μέσω της αγάπης και της ελεύθερης συνειδητής υπακοής». Πίστευε ότι ακριβώς αυτή η υπακοή έχει την πνευματική αξία. Νομίζω ότι αυτό, πρωτ’ απ’ όλα, είναι η μεγάλη ευθύνη για τον πνευματικό, για τον στάρετς, διότι η πνευματική καθοδήγηση δεν είναι απλώς μια διοικητική θέση, ή θέση της εξουσίας. Πρωτίστως ο Γέροντας είναι ένας άνθρωπος που είναι σε θέση να οδηγήσει άλλους εις τό Άγιο Πνεύμα. Και μία τέτοια αγάπη που είχαν οι δόκιμοι στον γέροντα τους, δεν μπορείς να επιβάλεις με κανένα κανόνα. Μπορείς μόνο να την κερδίσεις. Ο ίδιος ο άνθρωπος μπορεί να βρει το κλειδί από την καρδιά του άλλου ανθρώπου μόνο μέσω της αγάπης. Και τότε η υπακοή θα ρέει ως «ύδατος ζώντος», συμφωνά με τον Ιωάννη (Ιωαν. 7, 38). Φυσικά, τώρα μιλάμε για πρότυπα. Αλλά αυτό που είδα στον πατέρα Σωφρόνιο, και αυτό που ήταν στον Άγιο Σιλουανό, ο οποίος ήταν ο στάρετς του πατέρα Σωφρόνιου, είναι το γεγονός ότι από αυτούς ποτέ δεν έβγαινε ο παραμικρός λόγος εξαναγκασμού. Όλα πραγματοποιούνταν με ελεύθερη βούληση. Ακόμη και αν ένας δόκιμος ήθελε να εκπληρώσει αμέσως την υπακοή, ακόμη και τότε ο πατέρας Σωφρόνιος δεν φορτωνόταν σ’ αυτόν. Αν έβλεπε την ανθρώπινη επιθυμία στην υπακοή σ’ αυτόν., τότε ανοιγόταν σταδιακά. Μάλλον, ο ίδιος υπάκουε σ’ όλους τους άλλους. Ακόμα, μου έκανε εντύπωση στον πατέρα Σωφρόνιο η εξαιρετική του ταπεινοφροσύνη, η αποκλειστική πρόσβαση σ’ αυτόν τον άνθρωπο.
Θυμάμαι τις αναμνήσεις του Μητροπολίτη Αντωνίου του Σουρόζ. Όταν η μητέρα του ήταν άρρωστη και ήταν στο νοσοκομείο, ο πατέρας Σωφρόνιος την επισκέφτηκε. Εκείνη τη στιγμή, μόλις είχε επιστρέφει από τη Γαλλία. Αυτή ήταν πολύ συγκινημένη από τη συνάντησή του, το πρώτο που είπε ήταν: «Είναι άνθρωπος υπέροχης ανθρωπιάς». Είναι πολύ ακριβής ορισμός του πατέρα Σωφρονίου, τα χαρακτηριστικά του ήταν ακριβώς η προσβασιμότητα, η ειλικρίνεια και η έλλειψη οποιασδήποτε απόστασης επικοινωνίας. Παρά το γεγονός ότι είμαι συγγενής που, ποτέ δεν είχαμε «συγγενικές» συνομιλίες, ποτέ δεν βλέπαμε ο ένας τον άλλον ως συγγενείς κατά σάρκα. Πρώτα απ’ όλα με ενδιέφερε ο πνευματικός πλούτος του, και η εικόνα του ως γέροντα. Πάντα είχαμε σχέσεις γέροντας – δόκιμος. Από την πλευρά του, ποτέ δεν με έβλεπε ως ένα μέλος της οικογένειας κατά σάρκα, αλλά ως μέλος της πνευματικής οικογένειας, του μοναστηρίου, έναν από τους ανθρώπους τους οποίους του εμπιστεύτηκε ο Θεός, για τους οποίους ένιωθε την ψυχή του σε προσευχή για τον καθένα από εμάς. Ξέρετε, αυτή η ενέργεια της αγάπης, έδώ στο μοναστήρι την αισθανόταν πάντα ο καθένας μας: οι μοναχοί, οι ενορίτες, μόλις έφταναν στο μοναστήρι. Ειδικά οι μοναχοί. Δεν υπήρχαν τέτοιες περιπτώσεις να σε στέλνουν κάπου για διακόνημα, εσύ να το κάνεις μηχανικά και αυτό να θεωρείται διακονία στο Θεό. Όχι, ο πατέρας Σωφρόνιος, στέλνοντας κάποιον σε οποιαδήποτε εργασία ή διακόνημα, πάντα σκεφτόταν γι’ αυτόν τον άνθρωπο, για το πνευματικό του όφελος πρώτα απ’ όλα, και όχι, ας πούμε, για πρακτικές ανάγκες της μονής.
Ως εκ τούτου, μπορούσε να αλλάξει συχνά τα διακονήματα ενός ανθρώπου. Θυμάμαι, ήρθε μία αδελφή η οποία κατά βούλησή της αρχικά ασχολούνταν με τον κήπο, επειδή ο πατέρας Σωφρόνιος πάντα σεβόταν την επιθυμία τού ανθρώπου, τη βούλησή του. Στη συνέχεια είδε ότι έχει ικανότητες για θεολογία. Όλο εκείνο τον καιρό με τις σκέψεις του ήταν μαζί της στον κήπο, καθώς και μέ όλους μας, ενδιαφερόταν για το πώς πέρασε η ημέρα, τί κάναμε. (Και στη συνέχεια έδινε την ευλογία σ’ αυτήν να ασχολείται με τη θεολογία). Όταν έφθασα για πρώτη φορά στην Αγγλία, δεν γνώριζα Αγγλικά, και ο πατέρας Σωφρόνιος φρόντισε για την εκπαίδευσή μου. Όταν με έστειλε στο σχολείο στην κοντινή πόλη Κάλτσεστερ, ενδιαφερόταν για τα πάντα: πώς να πάω με το λεωφορείο, τί είδους αίθουσες είναι εκεί, τί καθηγητές, πώς περνώ εκεί το χρόνο μου … Και νοιαζόταν έτσι για τον καθένα, για να έχει ο άνθρωπος την ευκαιρία στη ζωή του να πραγματοποιήσει τον εαυτό του ως προσωπικότητα και να μην είναι περιορισμένος σε τίποτα. Επειδή ο άνθρωπος αγαπούσε και ανησυχούσε, και πάντα ήταν μαζί μας με τις σκέψεις του.
Ιερομ. Αδριανός: Υπάρχουν ιδιαιτερότητας στη διδασκαλία του για προσευχή και στην προσευχητική του πρακτική, στην πρακτική της θεωρίας του ακτίστου φωτός; Πώς έλεγε για την προσευχητική εμπειρία του καώ κατά πόσον αυτή τήν εμπειρία, μπορεί κανείς να αντλεί όχι από την προσωπική επικοινωνία, αλλά από τα βιβλία του;
Ιερομ. Νικόλαος: Νομίζω ότι κανένας γέροντας, ούτε πνευματικά σοφός άνθρωπος δεν θα πει την προσευχητική του εμπειρία στην αργόσχολη ομιλία, πίνοντας τσάι. Ο πατέρας Σωφρόνιος περιγράφει αυτή την εμπειρία στα βιβλία, ειδικά στο βιβλίο «Βλέποντας τον Θεό όπως είναι», με τη θέληση του Θεού, κατά την προτροπή του Θεού. Είναι η βαθιά εξομολόγησή του, την όποια τόλμησε να εκφράσει στο χαρτί λίγα χρόνια πριν το θάνατό του, για την οποία έλαβε πολλές επικρίσεις και παρανοήσεις εκ μέρους κάποιων πιστών. Αλλά τα αναμφίβολα οφέλη που έχουν τα κείμενά του για τη προσευχή, μιλάνε από μόνα τους, όπως είπε ο Κύριος: «Από των καρπών αυτών επιγνώσεσθε αυτούς» (Ματθ. 7, 16). Ο πατέρας Σωφρόνιος περιγράφει όχι μόνο την εμπειρία του, αλλά σε γενικές γραμμές την ατμόσφαιρα της προσευχής, κυρίως της προσευχής του Αγίου Όρους. Είναι η εμπειρία των γερόντων του Αγίου Όρους, των μοναχών αγιορειτών. Όπως ο πατέρας Σωφρόνιος ήταν απολύτως ειλικρινής στα πάντα, έτσι ήταν ειλικρινής και στην προσευχή στο Θεό. Έλεγε και εμπιστευόταν στον Θεό τα πάντα. Όλη η ζωή του, δεν ήταν μόνο ο κανόνας της προσευχής, έγινε προσευχή, η κάθε κίνησή του ήταν γεμάτη από την προσευχή. Χωρίς την προσευχή δεν έκανε και, να πω περισσότερο, δεν έλεγε τούτα. Ο Άγιος Σιλουανός ρώτησε μία φορά τον γέροντα Στρατόνικο: «Πώς μιλούν οι τέλειοι; Αυτός εξεπλάγη από αυτή την ερώτηση, και ο γέροντας Σιλουανός απάντησε ο ίδιος: «Οι άγιοι, οι τέλειοι, δεν μιλούν από τον εαυτό τους. Φυσικά, όταν άκουσε αυτή τη διαθήκη από τον Άγιο Σιλουανό, ο πατέρας Σωφρόνιος έγινε πολύ φειδωλός σε διάφορες λέξεις, αλλά πολύ πλούσιος στον λόγο του Θεού. Και μας δίδαξε, επίσης, πάνω από όλα, την ειλικρινή προσευχή, για να είναι η προσευχή, ιδιαίτερα η λειτουργική προσευχή, όχι απλώς ένα «ανάγνωσμα» κειμένων, με αφηρημένο μάτι (με ένα μακρινό μάτι).
Ήθελε να μας μάθει να ζούμε κάθε λέξη της Λειτουργίας, επειδή η προσευχή για μας είναι πρωτίστως μία λειτουργική προσευχή. Αυτό είναι το θεμέλιο της ζωής στο μοναστήρι μας. Όλα είναι γύρω από τη Λειτουργία, από την κοινωνία των Αχράντων Μυστηρίων. Οι άνθρωποι συχνά λένε: «Τί γίνεται, όμως, με τον κανόνα της προσευχής; Πρέπει να τον διαβάζουμε». Όταν ο πατέρας Σωφρόνιος ήταν ακόμη στο Άγιον Όρος, ρώτησε μία φορά τον γέροντα Σιλουανό· είναι δυνατόν να αντικαταστήσει το ανάγνωσμα του προσευχητικού κανόνα με την προσευχή του Ιησού; Ο πατέρας Σιλουανός απάντησε θετικά. Αυτό το επεισόδιο περιγράφεται στο βιβλίο «Το Μυστήριο της χριστιανικής ζωής». Ο Ηγούμενος, βλέποντας το δώρο της προσευχής στον πατέρα Σωφρόνιο, φοβόταν να μιλήσει ανοιχτά γι’ αυτό. Για το καλό των άλλων μοναχών, δεν συμφωνούσε με τέτοια αντικατάσταση του κανόνα με την προσευχή του Ιησού. Αλλά αυτό δεν ισχύει για τέτοιους ανθρώπους, όπως ο στάρετς Σιλουανός και ο πατέρας Σωφρόνιος -για ανθρώπους που έχουν φθάσει σε ένα ορισμένο ύψος του προσευχητικού αγώνα. Ο νους τους μπορούσε ελεύθερα να μένει στον Θεό, χωρίς να επιβαρύνεται με άλλες σκέψεις. Για τον Άγιο Σιλουανό η εκτέλεση της εντολής «αγαπήσεις Κύριον τον Θεόν σου εν όλη τη καρδία σου και εν όλη τη ψυχή σου και εν όλη τη διάνοια σου» (Ματθ. 22, 37) σήμαινε ότι εάν ένας άνθρωπος, ακόμη και για μία στιγμή επιτρέπει κάποια σκέψη έκτος από τη σκέψη για τον Θεό στο νου του ή στην καρδιά, αυτό σημαίνει ότι η εντολή δεν εκπληρώθηκε. Φυσικά, για τέτοια τελειότητα, δεν μπορούμε να μιλάμε. Όμως, αυτά ήταν τα ιδανικά, τα ύψη, όπου έμεινε ο πατέρας Σωφρόνιος στο Άγιον Όρος, και τα οποία με μεγάλη δυσκολία και δάκρυα προσπαθούσε να μεταδώσει στους ανθρώπους έκτος του μοναστικού κύκλου. Ο πατέρας Σωφρόνιος έγραφε κάποτε σε μία ενορίτισσα, η οποία τον ρωτούσε: «Πρέπει να διαβάσω την προσευχή, αλλά έχω μία εντελώς διαφορετική διάθεση σε σχέση με το Θεό. Έχω κάποιες ερωτήσεις, θα ήθελα να τον ρωτήσω γιατί είναι έτσι η ζωή μου. Κύριε, δώσε μου την κατανόηση. Δεν θέλω να διαβάσω «Κύριε, σ’ ευχαριστώ», γιατί αυτή τη στιγμή έχω ακόμη ορισμένες διαφωνίες με το Θεό». Ο πατέρας Σωφρόνιος της έγραψε: «Μην φοβάστε να ρωτάτε τον Θεό, φοβάστε να είστε ανειλικρινής με τον Θεό». Αυτή η ειλικρίνεια στην προσευχή, την οποία όλους μας δίδασκε ο πατέρας Σωφρόνιος, μας έδωσε να καταλάβουμε ότι ο Θεός δεν είναι κάτι εκεί έξω, ο οποίος μας επιβάλλει την εκτέλεση κάποιων κανόνων. Όχι, ο Θεός είναι ένα ζωντανό Όν, ο ουράνιος Πατέρας μας, με τον οποίο έχουμε ένα διάλογο, όχι ένα λεκτικό διάλογο, αλλά το διάλογο της ζωής. Μας απαντάει όχι μόνο στα λόγια της Γραφής, αλλά και στη ζωή μας. Όπως όλη η ιστορία του Ισραήλ της Παλαιάς Διαθήκες ήταν ένας διάλογος με τον Θεό, έτσι και η ζωή του καθενός από εμάς είναι ένας διάλογος με τον Θεό. Αυτόν τον προστατικό διάλογο με τον Θεό και προσπαθούσε να αναπτύξει σε μας ο πατέρας Σωφρόνιος.
Ιερομ. Αδριανός: Κατά τη γνώμη σας, είναι δυνατή τέτοια προσευχητική επικοινωνία με τον Θεό για λαϊκούς που ζουν σε φασαρία και μέριμνες;
Ιερομ. Νικόλαος: Στη διαίρεση ανθρώπων σε λαϊκούς και μοναχούς υπάρχει μεγάλος κίνδυνος, διότι όλοι είμαστε άνθρωποι, τον καθένα από μας αγαπά ο Θεός, για τον καθένα από εμάς σταυρώθηκε. Αυτός ο διαχωρισμός ανασκευάστηκε ήδη από την αρχαιότητα, όταν ο Κύριος έστειλε τον Άγιο Αντώνιο τον Μέγα στην Αλεξάνδρεια για να μάθει από τον τσαγκάρη. Νομίζω ότι αυτή η εικόνα τού τσαγκάρη για εμάς είναι μία ένδειξη ότι ένας τέτοιος διαχωρισμός μεταξύ του λαϊκού και μοναχού, στην πραγματικότητα δεν υπάρχει. Πρωτ’ απ’ όλοι υπάρχει ένας άνθρωπος που έχει μία ζωντανή κοινωνία με τον Θεό, διαθέσιμη σε όλους. Ο πατέρας Σωφρόνιος έγραψε κάποτε ότι δεν υπάρχει τέτοια θέση στη γη, τέτοιες συνθήκες, τέτοιες περιπτώσεις, όπου είναι αδύνατο να τελέσεις τις εντολές του Χριστού. Νομίζω ότι δεν υπάρχουν και τέτοιες περιπτώσεις και τέτοιοι χώροι, όπου δεν θα είχε δυνατότητα κανείς να προσευχηθεί. Η προσευχή δεν είναι να πάρεις βιβλίο και να μουρμουρίσεις κάτι. Η προσευχή είναι ένας ζωντανός διάλογος με τον Θεό μέσα στην καρδιά η οποία εκφράζεται με λόγια όταν υπάρχει δυνατότητα, αλλά και στην απουσία τέτοιας δυνατότητας, είναι μνήμη για τον Θεό, να παριστάνεις εσωτερικά τον Θεό Δημιουργό, ο οποίος είναι μαζί μας πάντα, «ο πανταχού παρών και τα πάντα πληρών». Και αυτή είναι προσευχή η οποία είναι προσιτή σε όλους. Ο πατέρας Σωφρόνιος είχε κάποτε έναν διάλογο και ακόμη και συζήτηση με τον Θεό. Μία φορά προσευχήθηκε στο Άγιο Όρος, και έλεγε: «Κύριε! Πώς μπορώ να εκπληρώσω τις εντολές Σου; Αφού είμαι άνθρωπος. Πώς θα με κρίνεις: Είσαι Θεός, Παντοκράτωρ, Παντοδύναμος, Παντογνώστης. Έχεις την πληρότητα της ύπαρξης, είσαι πηγή ζωής, πηγή δημιουργίας. Και ποιος είμαι εγώ; Είμαι μικρό ανθρωπάκι. Αν δεν τρώω θα πεθάνω, αν με χτυπήσουν θα πεθάνω, αν αρρωστήσω θα πεθάνω. Πάντα με ακολουθεί ο φόβος του θανάτου.
Η αδυναμία μου δεν μ’ αφήνει να Σε πλησιάσω. Πως θά με κρίνεις; Τότε, ακούσε την απάντηση του Θεού στην καρδιά του: «ουδέ γαρ ο πατήρ κρίνει ουδένα, αλλά την κρίσιν πάσαν δέδωκε τω υιώ (Ιωαν. 5, 22), διότι Αυτός είναι ο Υιός του ανθρώπου». Τότε ο πατήρ Σωφρόνιος κατάλαβε ότι είχε χάσει τη διαφορά με τον Θεό. Θα τον κρίνει όχι ο «μακρινός και Παντοδύναμος» Θεός Πατήρ, αλλά ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός, ο Θεάνθρωπος, ο οποίος είναι και ό Θεός και ο Άνθρωπος, που αισθάνθηκε όλες τις συνθήκες τής ζωής μας στον εαυτό του. Οι άνθρωποι μιλούν για τη ματαιότητα, αλλά τη ματαιότητα στην οποία έζησε ο Κύριος, είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς, θυμάστε, πώς γράφει ό Ευαγγελιστής ότι δεν είχε χρόνο ακόμα και να φάει το ψωμί, δεν είχε χρόνο να προσευχηθεί. Ο Κύριος πήγαινε να προσευχηθεί τη νύχτα σε βουνό, σε έρημους τόπους. Αν εμείς και όπως είπατε «λαϊκοί», λέμε: «Δεν έχουμε χρόνο για προσευχή», ο Κύριος θα μάς κοιτάζει και θα πει:«Δεν υπάρχει χρόνος; Και Εγώ δεν είχα χρόνο». Πολύ συχνά οι άνθρωποι απέχουν από τήν προσευχή από την κοινωνία με τον Θεό. όχι επειδή δεν έχουν χρόνο, αλλά επειδή δεν υπάρχει επιθυμία, επειδή υπάρχει μία πνευματική νωθρότητα -το λέω από προσωπική μου εμπειρία. Γι’ αυτό μπορούμε να προσευχηθούμε παντού και πάντοτε. Η προσευχή είναι πάντα μία εσωτερική παρουσία στον Θεό, και όχι απλό διάβασμα των κανόνων. Αυτό δεν είναι αρκετό.
Ιερομ. Αδριανός: Πώς ο Άθως δέχτηκε τα έργα του πατέρα Σωφρόνιου για την προσευχή;
Ιερομ. Νικόλαος: Σε όλα τα μοναστήρια του Αγίου Όρους, όπου ήμουν, και μάλιστα πήγα στο Άγιο Όρος όχι ως μοναχός του Μοναστηριού του Essex, αλλά ως απλός προσκυνητής, μου έκανε εντύπωση ότι οι μοναχοί πνευματικά τρέφονται από τα έργα του πατέρα Σωφρόνιου για την προσευχή. Έτσι, στο Βάτοπαίδι τα διάβαζαν την ώρα της τράπεζας. Πριν από δυο χρόνια στην Αθήνα, πραγματοποιήθηκε παγκόσμιο συνέδριο αφιερωμένο στον πατέρα Σωφρόνιο και την κληρονομιά του. Εκεί παρουσιάστηκε ολόκληρος ο Άθως. Δεν ήρθαν για ψυχαγωγία. Ήρθαν για να είναι φωνή της Εκκλησίας, μοναχική φωνή του Άγιου Όρους. Οργάνωσαν αυτό το συνέδριο για να τιμήσουν την μνήμη τού πατέρα Σωφρόνιου ως ενός μακαρίου ανθρώπου, ο οποίος είναι το μέλλον της Εκκλησίας, ό οποίος, ίσως, θα μείνει στην ιστορία της Εκκλησίας.
Ιερομ. Αδριανός: Μιλήσατε για τη προσβασιμότητα του πατέρα Σωφρονίου, την απλότητά του. Αλλά γνωρίζουμε ότι ήταν πολύ πεπαιδευμένος άνθρωπος. Πώς αυτό συμβιβαζόταν; Δεν αισθανόταν κανείς στην επικοινωνία μ’ αυτόν ορισμένη πνευματική ανωτερότητα του;
Ιερομ. Νικόλαος: Αν επισκεφθείτε τώρα το μοναστήρι μας, τότε θα σας καταπλήξει ότι οι περισσότεροι ενορίτες μας είναι μισογραμματισμένοι Έλληνες, οι οποίοι λίγο ξέρουν να διαβάζουν, γιαγιάδες, γέροι. Αλλά είναι όλοι αυτοί οι άνθρωποι τους οποίους ο πατέρας Σωφρόνιος θέρμανε με την αγάπη του. Ναι, ήξερε πολλά, ήταν με την πλήρη έννοια θεολόγος ακαδημαϊκού επιπέδου, και η ευθύνη για κάθε λέξη στα βιβλία του έχει ακαδημαϊκό βάρος. Οι θέσεις του στην Τριαδολογία έχουν γίνει πλέον μέρος της ακαδημαϊκής ορθόδοξης θεολογίας. Αυτό βλέπουμε από τα έργα του Μητροπολίτη Ιωάννη (Ζηζιούλα), ο οποίος τρεφόταν πνευματικά και θεολογικά από τόν πατέρα Σωφρόνιο, και στα γραπτά του Μητροπολίτη Ιεροθέου (Βλάχου), και του Καλλίστου (Ware), και πολλών άλλων Ορθοδόξων θεολόγων. Αλλά στην επικοινωνία με τον πατέρα Σωφρόνιο ποτέ δεν ένιωθε κανείς ότι τον κοίταζε αφ’ υψηλού. Πάντα έλεγε: «Η αγάπη δεν αγαπάει υπεροπτικά, αλλά πάντα ταπεινώνεται μπροστά στον άνθρωπο». Έτσι ταπεινωνόταν πάντα μπροστά σε κάθε άνθρωπο και ο πατέρας Σωφρόνιος. Πιστεύω το ότι αυτοί οι άνθρωποι έρχονται σε μας, είναι μία απόδειξη της ειλικρινούς αγάπης του σ’ αυτούς. Πολλούς βοήθησε στην πνευματική τους ζωή, πολλούς σε φυσικές ασθένειες τους με την προσευχή του. Τότε το συνέδριο παρακολουθούσαν πολλοί Επίσκοποι, μοναχοί, καθηγητές, απλοί άνθρωποι. Βοήθησε όλους αυτούς τους ανθρώπους, και είναι χίλιοι. Η αίθουσα του Στρατιωτικού Μουσείου της Αθήνας, όπου πραγματοποιήθηκε το συνέδριο ήταν υπερπλήρης, δεν υπήρχαν θέσεις, αναγκαστήκαμε να τοποθετήσουμε μια μεγάλη οθόνη, ακόμη και στον δρόμο. Όπως είπε σ’ αυτό το Συνέδριο ο μοναχός της Μονής μας, πατέρας Ζαχαρίας, ο πατέρας Σωφρόνιος έσπειρε τόσες ευλογίες στη ζωή του, και τώρα μπορούμε να βλέπουμε τους καρπούς. Ο Μητροπολίτης Ιωάννης (Ζηζιούλας) που άνοιξε το συνέδριο,δήλωσε: «Είμαστε όλοι κάτω από το επιτραχήλιό του». Οπότε καμία απόσταση κατά την κοινωνία με τον πατέρα Σωφρόνιο δεν αισθανόταν ποτέ.
Ιερομ. Αδριανός: Ο πατέρας Σωφρόνιος επικοινωνούσε με τους ανθρώπους και μάθαινε από αυτούς, η θεολογία των οποίων είναι μάλλον αμφίβολη εννοώ τον πατέρα Σέργιο Μπουλγκάκοφ, τον Μητροπολίτη Αντώνιο (Χραποβίτσκι). Σε ποιο βαθμό η θεολογία του πατέρα Σωφρόνιου εξαρτάται από αυτούς, κατάφερε να φιλτράρει τα αμφίβολα στοιχεία από τη διδασκαλία τους;
Ιερομ.Νικόλαος: .Αυτό το ζήτημα μελετούσα σοβαρά και αντικειμενικά, χωρίς την επιθυμία να ευχαριστήσω τον θείο μου. Σ’ αυτό το θέμα αφιερώνεται η διδακτορική διατριβή μου «I lave therefore. I AM: theological legacy of Archimandrite Sophrony» («Αγαπώ άρα υπάρχω: θεολογική κληρονομιά του Αρχιμανδρίτη Σωφρονίου»). Είναι μια κριτική αξιολόγηση της θεολογίας του πατέρα Σωφρόνιου μετά από μια βαθιά ανάλυση των έργων του και της ζωής του. Τώρα δημοσιεύτηκε στην Αμερική.
Πρέπει να πούμε σταθερά και με σιγουριά ότι το θεμέλιο όλης της θεολογίας του πατέρα Σωφρόνιου είναι η παράδοση της Εκκλησίας, και πρώτ’ απ όλα η ασκητική παράδοση. Όλη η θεολογία του βασίζεται, επίσης, στην ασκητική πρακτική του Άθωνα και στην προσωπική του εμπειρία. Αν και μπορούσε να αντλεί και αντλούσε ορισμένα από τα μέσα της έκφρασης και τα θέματα από τη σύγχρονη του θεολογία, σε καμιά περίπτωση, όμως, το πνεύμα, τις ιδέες και τις προτιμήσεις. Ως εκ τούτου, με ιδιαίτερη προσοχή αναφερόταν σε όλα όσα υπερέβαιναν την παράδοση της Εκκλησίας. Ένα παράδειγμα αυτού είναι η αλληλογραφία του με τον πατέρα Γεώργιο Φλωρόφσκι. Όταν πράγματι αναπτύχθηκε ως θεολόγος, όταν η Τριαδολογία και η Χριστολογια του, την οποία όχι μόνο βίωσε, αλλά και ζούσε, αποκρυσταλλώθηκαν με λέξεις, τότε όλο το θεολογικό σύστημα του, αν μπορούμε να το πούμε έτσι, με ταπεινότητα το έστειλε στον πάτερα Γεώργιο Φλωρόφσκι, ο οποίος ήταν τότε ο κορυφαίος της ορθόδοξης θεολογίας, ένας φωστήρας της Ορθοδοξίας. Επειδή ο πατέρας Γεώργιος γνώριζέ σε βάθος τους Αγίους Πατέρες, κανένας δεν μπορούσε να τον κατηγορήσει για παρέκκλιση από την Ορθοδοξία. Είμαι κατάπληκτος από αυτή την ταπεινή πράξη του ανθρώπου, ο οποίος μιλούσε με τον πατέρα Σιλουανό, ο οποίος έζησε στο Αγιον Όρος, που ο ίδιος είχε μεγάλη εμπειρία της κοινωνίας με τον θεό. Μια τέτοια ταπεινή πράξη η εναγωγή όλης της κληρονομιάς του στο δικαστήριο του άλλου θεολόγου, είναι μία πράξη καθολικότητας.
Για τον πατέρα Σωφρόνιο αυτό ήταν καθοριστικό. Ποτε δεν αποσπούσε τον εαυτό του από τήν καθολική σκέψη της Εκκλησίας. Ήταν, τρόπον τινά, η ασφάλισή του και η πνευματική του προστασία. Έγραφε στον πάτερα Γεώργιο Φλωρόφσκι: «Κοιτάξτε εάν έγραψα κάτι που δεν συνάδει με την Ορθοδοξία. Ο πατέρας Γεώργιος Φλωρόφσκι, αφού διάβασε τις επιστολές του, τη θεολογία του, απάντησε με βαθιά αμοιβαία κατανόηση σε πολλά θέματα και βαθιά αλληλεγγύη, σε αντίθεση προς τον εθνικισμό στην Εκκλησία. Από αυτό ακριβώς ο πατέρας Γεώργιος υπέφερε. Νομίζω ότι οι γνώσεις μας της πατρολογίας σε σύγκριση με τις γνώσεις του πατέρα Σωφρόνιου, ο οποίος γνώριζε άριστα την ελληνική γλώσσα και τους Αγίους Πατέρες, μερικές φορές μας κάνουν να αναρωτιόμαστε πόσο βαθιά γνωρίζουμε την πατερική παράδοση. Ο πατέρας Σωφρόνιος ανέφερε τέτοια έργα των Αγίων Πατέρων, τα οποία εκείνο τον καιρό δεν είχαν μεταφραστεί στα ρωσικά, για παράδειγμα, το «Ambigva» του Αγίου Μαξίμου του Ομολογητή. Όταν σημείωνε μόνο τις σκέψεις, τις ιδέες των Αγίων Πατέρων, μη αναφερόμενος σ’ αυτούς, τότε αυτές οι ίδιες οι ιδέες συχνά προκαλούσαν σε μερικούς κάποιες παρεξηγήσεις, απορίες. Όμως, αν ένας άνθρωπος δεν είναι σε θέση να αφομοιώσει μια διδασκαλία του Αγίου Πατέρα, σ’ αυτό δεν φταίει ο πατέρας Σωφρόνιος. Φταίει η δική μας έλλειψη γνώσης της πατερικής παράδοσης. Πρέπει να έχουμε κατά νου ότι η ρωσική Φιλοκαλία δεν είναι όλο το πλήρωμα της Εκκλησιαστικής Παράδοσης. Όπως και το Βυζάντιο δεν περιλαμβάνει όλη την Παράδοση. Και ο πατέρας Σωφρόνιος στο Άγιον Όρος είχε πρόσβαση στην ασκητική παράδοση της Εκκλησίας στο σύνολό της· και στους Ρώσους πατέρες, και στους Έλληνες, και στους Σύρους, ήταν μέρος της ζωής του καθενός μοναχού Αγιορείτη. Ο γέρων Σιλουανός, επίσης, παρά τον αναλφαβητισμό του, ήξερε τους Αγίους Πατέρες, αν και δεν ήξερε ελληνικά. Ο πατέρας Σωφρόνιος είχε διακόνημα από τον Ηγούμενο Μισαήλ να μάθει την ελληνική γλώσσα.Μόνος του σε 6 μήνες την έμαθε σε τέτοιο βαθμό ώστε, όταν ο δάσκαλος της ελληνικής γλώσσας ήρθε μετά από 6 μήνες, δεν μπορούσε να πιστέψει ότι ο πατέρας Σωφρόνιος έγραφε στην καθαρεύουσα με τέτοια απλότητα και ευκολία. Ο πατέρας Σωφρόνιος πάντα, ακόμη και στην καθημερινή συνομιλία, χρησιμοποιούσε αποκλειστικά την καθαρεύουσα τη γλώσσα των Αγίων Πατέρων της Εκκλησίας. Ήταν και μία έκφραση της πνευματικής κατάστασής του.
Ιερομ. Αδριανός: Ποια είναι σήμερα η κατάσταση του μοναστηρίου του Έσσεξ, που ίδρυσε ο πατέρας Σωφρόνιος, ποιά είναι η κανονική του οργάνωση, η εσωτερική του σύσταση (τακτοποίηση);
Ιερομ.Νικόλαος: Σε πολλά σημεία το μοναστήρι είναι μοναδικό. Αυτή η μοναδικότητα γεννήθηκε από τη διδασκαλία του Αγίου Σιλουανού του Άθω, ο οποίος προσευχόταν για ολόκληρο τον κόσμο, για όλο τον Αδάμ. Θυμάστε την προσευχή του: «Κύριε, δώσε να σε γνωρίσει όλος ο κόσμος, όλοι οι λαοί της γης». Αυτή η παγκόσμια κλίμακα της σκέψης του κάθε αληθινού Χριστιανού ήταν χαρακτηριστική για τον πατέρα Σωφρόνιο. Η Ορθοδοξία γι’ αυτόν δεν ήταν ένα συμπλήρωμα σε εθνικό πολιτισμό. Η Ορθοδοξία είναι, πάνω απ’ όλα, η οικουμενική αλήθεια. Και κάθε μείωσή της εξευτέλιζε στα μάτια του την Ορθοδοξία. Αν πάτε στην Ελλάδα ή σέ άλλη ορθόδοξη χώρα, θα δείτε ότι η Ορθοδοξία εκεί θεωρείται πάντα μέρος του δικού τους εθνικού πολιτισμού. Η πατρίδα και η Ορθοδοξία είναι σχεδόν συνώνυμα. Ως εκ τούτου, σε περίπτωση μετανάστευσης, οι Εκκλησίες συχνά γίνονται ένα είδος συμπλήρωμα της πολιτιστικής κοινότητας. Και για τον πατέρα Σωφρόνιο, ο οποίος έβλεπε στην Εκκλησία τον Δημιουργό όλου του κόσμου, όλων των λαών, τον Θεό ο οποίος σταυρώθηκε για όλο τον Αδάμ, για όλη τήν ανθρωπότητα, γι’ αυτόν κάθε μείωση της Ορθοδοξίας από τον εθνικισμό ήταν ιεροσυλία. Ως εκ τούτου, το μοναστήρι μας είναι πολυεθνές, έχουμε άτομα 15 εθνικοτήτων Ορθόδοξοι από την Ελλάδα, την Κύπρο, τη Ρουμανία, τη Δανία, τη Σουηδία, τη Φινλανδία, τη Γερμανία, τη Γαλλία. Ηγούμενος μας είναι από τη Νέα Ζηλανδία. Και εδώ υπήρχε πρόβλημα για τον πατέρα Σωφρόνιο σε ποιά Εκκλησία να ανήκει; Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας ικανοποίησε την επιθυμία του πατέρα Σωφρόνιου, και έγραψε σε επιστολή προς αυτόν, εφ’ όσον το μοναστήρι είναι πολυεθνικό, ήταν έτοιμος να του δώσει «σταυροπηγία», για να ζουν οι μοναχοί ελεύθερα. Αυτή ήταν μια μεγάλη υποστήριξη. Όταν οι άνθρωποι έρχονται σε μας για πρώτη φορά. συχνά ρωτάνε: «Είναι ελληνικό μοναστήρι»;«Όχι».«Α, είναι Ρωσικό μοναστήρι;» «Όχι». «Λοιπόν, τί μοναστήρι είναι»; «Είναι “Ορθόδοξο μοναστήρι»
Να ονομάσουμε το μοναστήρι μας ελληνικό, ρωσικό, ρουμανικό ή αγγλικό δεν μπορούμε. Νομίζω ότι η ιδέα του πολυεθνικού μοναστηριού στην Ορθόδοξη χώρα είναι μία ουτοπία. Αλλά στην περίπτωση μετανάστευσης είναι δυνατόν. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι την υποχρέωση μιας τέτοιας καθολικής χριστιανικής συνείδησης δεν έχουν όλοι οι μοναχοί της καθεμιάς Τοπικής Εκκλησίας. Ο Όσιος Σιλουανός προσευχόταν για ολόκληρο τον κόσμο, για όλον τον Αδάμ. Γι’ αυτόν δεν υπήρχαν εχθροί, Γι’ αυτόν δεν υπήρχαν ασεβείς. Για εκείνον, υπήρχε μόνο διαίρεση μεταξύ ανθρωπότητας· οι άνθρωποι που γνώρισαν τον Θεό και αυτοί που δεν τον γνώρισαν. Έτσι, για όσους δεν γνώρισαν τον Θεό, προσευχόταν με δάκρυα, θυσίαζε την ψυχή του στην προσευχή. Αυτή η συνείδηση στην εποχή μας, θα φανεί πολύ παράξενη για ορισμένους ανθρώπους. Πώς μπορώ να προσεύχομαι για έναν άνθρωπο που θέλει το κακό για μένα; Αλλά ο γέρων Σιλουανός προσευχόταν. Πρέπει να πω, επίσης, ότι υπάρχουν πολλά μοναστήρια στη Δύση που επιθυμούν να μάθουν την εμπειρία του πατέρα Σωφρόνιου για παράδειγμα, τα μοναστήρι του Αγίου Σιλουανού στη Γαλλία.
Ιερομ. Αδριανός: Υπάρχει ενδιαφέρον για την κληρονομιά του γέροντα Σωφρόνιου στη Ρωσία;
Ιερομ. Νικόλαος: Σ’ αυτό το ερώτημα, ίσως θα έπρεπε να απαντήσετε εσείς. Όμως θα πω ότι το ενδιαφέρον είναι πραγματικά τεράστιο. Τα βιβλία του πατέρα Σωφρόνιου τα οποία εκδίδουμε, μπορεί να μην πουλιούνται τόσο γρήγορα, αλλά πάντα βρίσκουν αναγνώστες. Κρίνοντας από το πως οι άνθρωποι περιμένουν μια νέα έκδοση των έργων του, πόσο αυτό είναι σημαντικό γι’ αυτούς, το ενδιαφέρον υπάρχει. Για μένα είναι δύσκολο να μιλώ για τον πατέρα Σωφρόνιο σαν έναν θεολόγο που παρουσιάζει ένα ρεύμα της Εκκλησίας. Ο πατέρας Σωφρόνιος απάντησε σε σημαντικά ζητήματα της ζωής μου. Έγινε ένα στήριγμα στην εκκλησιαστική ζωή μου, βοήθησε να κατανοήσω τα διάφορα εκκλησιαστικά φαινόμενα, να καταλάβω πώς να ζω στις παρούσες συνθήκες, πώς να διακονήσω το Θεό. Πραγματικά μου άνοιξε τα μάτια στην πνευματική ζωή. Και δεν είμαι ο μόνος σ’ αυτό το θέμα. Σε πολλούς ανθρώπους που βρίσκονται σε ζωτικό αδιέξοδο, τα βιβλία του πατέρα Σωφρόνιου βοηθάνε στην εξεύρεση μίας λύσης, να βρουν έξοδο όχι από κάποιες δογματικές παρεξηγήσεις και αφηρημένες συζητήσεις για το Θεό. Η θεολογία μας ελέγχεται όταν είσαι σε ζωτικό αδιέξοδο. Οποιαδήποτε επιστημονική θεολογία, αν ο άνθρωπος συλλογίζεται για τον Θεό και φιλοσοφεί για ασκητισμό με ένα φλιτζάνι καφέ σε ένα ζεστό δωμάτιο με κλιματισμό, δεν είναι μία ζωντανή θεολογία. Δε θα βοηθήσει πολλούς, όσο σοφή και αν μπορεί να φανεί. Αλλά στις δύσκολες στιγμές της ζωής, η θεολογία του πατέρα Σωφρόνιου γίνεται αποφασιστική, διότι μπορεί να βοηθήσει.
Για μένα προσωπικά, στη θεολογία του πατέρα Σωφρόνιου γίνεται αισθητή ή ανάσα τής αιωνιότητας. Δεν θα ήθελα να τον επαινώ, σαν θείο μου και γέροντά μου, αν και στο Αγιον Όρος υπάρχει μία παράδοση ότι ο δόκιμος πρέπει να έχει τέτοια γνώμη: «Όλοι οι γέροντες είναι άγιοι, αλλά ο γέροντάς μου είναι ο αγιότατος». Με τον πατέρα Σωφρόνιο αυτό είναι εύκολο, γιατί πραγματικά μου έδειξε ένα πρότυπο, ένα πλήρωμα της σύνθεσης της θεολογίας, της ασκητικής και λειτουργικής ζωής. Την αγάπη στην θεία Λειτουργία, εμφύτευε σε όλα τα παιδιά του.
Ιερομ. Αδριανός: Σας ευχαριστώ, πατέρα Νικόλαε, για την ενδιαφέρουσα αυτή συζήτηση σχετικά με τον Αρχιμανδρίτη Σωφρόνιο (Σαχάρωφ).
Ιερομ. Αδριανός: Ποιά είναι η ουσία τής διδασκαλίας του για τήν πνευματική καθοδήγηση, την οποία εφάρμοσε και στη ζωή του, ή ουσία της διδασκαλίας του για υπακοή;
Ιερομ. Νικόλαος: Μου έκανε εντύπωση αμέσως στον πατέρα Σωφρόνιο η ιδέα του για την υπακοή. Στην πραγματικότητα, τη λέξη «υπακοή» ο πατέρας Σωφρόνιος χρησιμοποιούσε πολύ σπάνια. Ποτέ δεν απαιτούσε υπακοή από τους ανθρώπους. Όλα όσα έκαναν οι άνθρωποι, το έκαναν από αγάπη γι’ αυτά. Νομίζω ότι αυτή ήταν υπακοή, γιατί όταν αγαπάς έναν άνθρωπο, ακολουθείς τη βούλησή του. Δεν πρόκειται μόνο για το μοναχισμό, έτσι είναι και στη ζωή και στην οικογένεια. Φυσικά. τον πατέρα Σωφρόνιο, τέτοιο μεγάλο γέροντα, ήταν πολύ εύκολο να τον αγαπάς. Και να κάνουμε γι’ αυτόν κάτι, να εκτελέσουμε τη βούληση του ήταν πραγματικά χαρά για όλους μας.
Ως εκ τούτου, η λέξη «υπακοή» την ακούσαμε σπάνια. Ο πατέρας Σωφρόνιος πάντοτε πίστευε ότι η υπακοή είναι, πρώτα απ’ όλα, μια πράξη της ελεύθερης βούλησης. Και η υπακοή η οποία επιβάλλεται σε ένα ι άνθρωπο από έξω, ιδίως όταν επιβάλλεται διά της βίας, με απειλές, τέτοια υπακοή δεν θα φέρει πνευματικό καρπό. Δεν θα παραμείνει στην αιωνιότητα. Ο πατέρας Σωφρόνιος γράφει: «Όλα αυτά που επιτυγχάνονται με τη βία, δεν έχουν αιώνια αξία, αλλά μόνο εκείνο που επιτυγχάνεται μέσω της αγάπης και της ελεύθερης συνειδητής υπακοής». Πίστευε ότι ακριβώς αυτή η υπακοή έχει την πνευματική αξία. Νομίζω ότι αυτό, πρωτ’ απ’ όλα, είναι η μεγάλη ευθύνη για τον πνευματικό, για τον στάρετς, διότι η πνευματική καθοδήγηση δεν είναι απλώς μια διοικητική θέση, ή θέση της εξουσίας. Πρωτίστως ο Γέροντας είναι ένας άνθρωπος που είναι σε θέση να οδηγήσει άλλους εις τό Άγιο Πνεύμα. Και μία τέτοια αγάπη που είχαν οι δόκιμοι στον γέροντα τους, δεν μπορείς να επιβάλεις με κανένα κανόνα. Μπορείς μόνο να την κερδίσεις. Ο ίδιος ο άνθρωπος μπορεί να βρει το κλειδί από την καρδιά του άλλου ανθρώπου μόνο μέσω της αγάπης. Και τότε η υπακοή θα ρέει ως «ύδατος ζώντος», συμφωνά με τον Ιωάννη (Ιωαν. 7, 38). Φυσικά, τώρα μιλάμε για πρότυπα. Αλλά αυτό που είδα στον πατέρα Σωφρόνιο, και αυτό που ήταν στον Άγιο Σιλουανό, ο οποίος ήταν ο στάρετς του πατέρα Σωφρόνιου, είναι το γεγονός ότι από αυτούς ποτέ δεν έβγαινε ο παραμικρός λόγος εξαναγκασμού. Όλα πραγματοποιούνταν με ελεύθερη βούληση. Ακόμη και αν ένας δόκιμος ήθελε να εκπληρώσει αμέσως την υπακοή, ακόμη και τότε ο πατέρας Σωφρόνιος δεν φορτωνόταν σ’ αυτόν. Αν έβλεπε την ανθρώπινη επιθυμία στην υπακοή σ’ αυτόν., τότε ανοιγόταν σταδιακά. Μάλλον, ο ίδιος υπάκουε σ’ όλους τους άλλους. Ακόμα, μου έκανε εντύπωση στον πατέρα Σωφρόνιο η εξαιρετική του ταπεινοφροσύνη, η αποκλειστική πρόσβαση σ’ αυτόν τον άνθρωπο.
Θυμάμαι τις αναμνήσεις του Μητροπολίτη Αντωνίου του Σουρόζ. Όταν η μητέρα του ήταν άρρωστη και ήταν στο νοσοκομείο, ο πατέρας Σωφρόνιος την επισκέφτηκε. Εκείνη τη στιγμή, μόλις είχε επιστρέφει από τη Γαλλία. Αυτή ήταν πολύ συγκινημένη από τη συνάντησή του, το πρώτο που είπε ήταν: «Είναι άνθρωπος υπέροχης ανθρωπιάς». Είναι πολύ ακριβής ορισμός του πατέρα Σωφρονίου, τα χαρακτηριστικά του ήταν ακριβώς η προσβασιμότητα, η ειλικρίνεια και η έλλειψη οποιασδήποτε απόστασης επικοινωνίας. Παρά το γεγονός ότι είμαι συγγενής που, ποτέ δεν είχαμε «συγγενικές» συνομιλίες, ποτέ δεν βλέπαμε ο ένας τον άλλον ως συγγενείς κατά σάρκα. Πρώτα απ’ όλα με ενδιέφερε ο πνευματικός πλούτος του, και η εικόνα του ως γέροντα. Πάντα είχαμε σχέσεις γέροντας – δόκιμος. Από την πλευρά του, ποτέ δεν με έβλεπε ως ένα μέλος της οικογένειας κατά σάρκα, αλλά ως μέλος της πνευματικής οικογένειας, του μοναστηρίου, έναν από τους ανθρώπους τους οποίους του εμπιστεύτηκε ο Θεός, για τους οποίους ένιωθε την ψυχή του σε προσευχή για τον καθένα από εμάς. Ξέρετε, αυτή η ενέργεια της αγάπης, έδώ στο μοναστήρι την αισθανόταν πάντα ο καθένας μας: οι μοναχοί, οι ενορίτες, μόλις έφταναν στο μοναστήρι. Ειδικά οι μοναχοί. Δεν υπήρχαν τέτοιες περιπτώσεις να σε στέλνουν κάπου για διακόνημα, εσύ να το κάνεις μηχανικά και αυτό να θεωρείται διακονία στο Θεό. Όχι, ο πατέρας Σωφρόνιος, στέλνοντας κάποιον σε οποιαδήποτε εργασία ή διακόνημα, πάντα σκεφτόταν γι’ αυτόν τον άνθρωπο, για το πνευματικό του όφελος πρώτα απ’ όλα, και όχι, ας πούμε, για πρακτικές ανάγκες της μονής.
Ως εκ τούτου, μπορούσε να αλλάξει συχνά τα διακονήματα ενός ανθρώπου. Θυμάμαι, ήρθε μία αδελφή η οποία κατά βούλησή της αρχικά ασχολούνταν με τον κήπο, επειδή ο πατέρας Σωφρόνιος πάντα σεβόταν την επιθυμία τού ανθρώπου, τη βούλησή του. Στη συνέχεια είδε ότι έχει ικανότητες για θεολογία. Όλο εκείνο τον καιρό με τις σκέψεις του ήταν μαζί της στον κήπο, καθώς και μέ όλους μας, ενδιαφερόταν για το πώς πέρασε η ημέρα, τί κάναμε. (Και στη συνέχεια έδινε την ευλογία σ’ αυτήν να ασχολείται με τη θεολογία). Όταν έφθασα για πρώτη φορά στην Αγγλία, δεν γνώριζα Αγγλικά, και ο πατέρας Σωφρόνιος φρόντισε για την εκπαίδευσή μου. Όταν με έστειλε στο σχολείο στην κοντινή πόλη Κάλτσεστερ, ενδιαφερόταν για τα πάντα: πώς να πάω με το λεωφορείο, τί είδους αίθουσες είναι εκεί, τί καθηγητές, πώς περνώ εκεί το χρόνο μου … Και νοιαζόταν έτσι για τον καθένα, για να έχει ο άνθρωπος την ευκαιρία στη ζωή του να πραγματοποιήσει τον εαυτό του ως προσωπικότητα και να μην είναι περιορισμένος σε τίποτα. Επειδή ο άνθρωπος αγαπούσε και ανησυχούσε, και πάντα ήταν μαζί μας με τις σκέψεις του.
Ιερομ. Αδριανός: Υπάρχουν ιδιαιτερότητας στη διδασκαλία του για προσευχή και στην προσευχητική του πρακτική, στην πρακτική της θεωρίας του ακτίστου φωτός; Πώς έλεγε για την προσευχητική εμπειρία του καώ κατά πόσον αυτή τήν εμπειρία, μπορεί κανείς να αντλεί όχι από την προσωπική επικοινωνία, αλλά από τα βιβλία του;
Ιερομ. Νικόλαος: Νομίζω ότι κανένας γέροντας, ούτε πνευματικά σοφός άνθρωπος δεν θα πει την προσευχητική του εμπειρία στην αργόσχολη ομιλία, πίνοντας τσάι. Ο πατέρας Σωφρόνιος περιγράφει αυτή την εμπειρία στα βιβλία, ειδικά στο βιβλίο «Βλέποντας τον Θεό όπως είναι», με τη θέληση του Θεού, κατά την προτροπή του Θεού. Είναι η βαθιά εξομολόγησή του, την όποια τόλμησε να εκφράσει στο χαρτί λίγα χρόνια πριν το θάνατό του, για την οποία έλαβε πολλές επικρίσεις και παρανοήσεις εκ μέρους κάποιων πιστών. Αλλά τα αναμφίβολα οφέλη που έχουν τα κείμενά του για τη προσευχή, μιλάνε από μόνα τους, όπως είπε ο Κύριος: «Από των καρπών αυτών επιγνώσεσθε αυτούς» (Ματθ. 7, 16). Ο πατέρας Σωφρόνιος περιγράφει όχι μόνο την εμπειρία του, αλλά σε γενικές γραμμές την ατμόσφαιρα της προσευχής, κυρίως της προσευχής του Αγίου Όρους. Είναι η εμπειρία των γερόντων του Αγίου Όρους, των μοναχών αγιορειτών. Όπως ο πατέρας Σωφρόνιος ήταν απολύτως ειλικρινής στα πάντα, έτσι ήταν ειλικρινής και στην προσευχή στο Θεό. Έλεγε και εμπιστευόταν στον Θεό τα πάντα. Όλη η ζωή του, δεν ήταν μόνο ο κανόνας της προσευχής, έγινε προσευχή, η κάθε κίνησή του ήταν γεμάτη από την προσευχή. Χωρίς την προσευχή δεν έκανε και, να πω περισσότερο, δεν έλεγε τούτα. Ο Άγιος Σιλουανός ρώτησε μία φορά τον γέροντα Στρατόνικο: «Πώς μιλούν οι τέλειοι; Αυτός εξεπλάγη από αυτή την ερώτηση, και ο γέροντας Σιλουανός απάντησε ο ίδιος: «Οι άγιοι, οι τέλειοι, δεν μιλούν από τον εαυτό τους. Φυσικά, όταν άκουσε αυτή τη διαθήκη από τον Άγιο Σιλουανό, ο πατέρας Σωφρόνιος έγινε πολύ φειδωλός σε διάφορες λέξεις, αλλά πολύ πλούσιος στον λόγο του Θεού. Και μας δίδαξε, επίσης, πάνω από όλα, την ειλικρινή προσευχή, για να είναι η προσευχή, ιδιαίτερα η λειτουργική προσευχή, όχι απλώς ένα «ανάγνωσμα» κειμένων, με αφηρημένο μάτι (με ένα μακρινό μάτι).
Ήθελε να μας μάθει να ζούμε κάθε λέξη της Λειτουργίας, επειδή η προσευχή για μας είναι πρωτίστως μία λειτουργική προσευχή. Αυτό είναι το θεμέλιο της ζωής στο μοναστήρι μας. Όλα είναι γύρω από τη Λειτουργία, από την κοινωνία των Αχράντων Μυστηρίων. Οι άνθρωποι συχνά λένε: «Τί γίνεται, όμως, με τον κανόνα της προσευχής; Πρέπει να τον διαβάζουμε». Όταν ο πατέρας Σωφρόνιος ήταν ακόμη στο Άγιον Όρος, ρώτησε μία φορά τον γέροντα Σιλουανό· είναι δυνατόν να αντικαταστήσει το ανάγνωσμα του προσευχητικού κανόνα με την προσευχή του Ιησού; Ο πατέρας Σιλουανός απάντησε θετικά. Αυτό το επεισόδιο περιγράφεται στο βιβλίο «Το Μυστήριο της χριστιανικής ζωής». Ο Ηγούμενος, βλέποντας το δώρο της προσευχής στον πατέρα Σωφρόνιο, φοβόταν να μιλήσει ανοιχτά γι’ αυτό. Για το καλό των άλλων μοναχών, δεν συμφωνούσε με τέτοια αντικατάσταση του κανόνα με την προσευχή του Ιησού. Αλλά αυτό δεν ισχύει για τέτοιους ανθρώπους, όπως ο στάρετς Σιλουανός και ο πατέρας Σωφρόνιος -για ανθρώπους που έχουν φθάσει σε ένα ορισμένο ύψος του προσευχητικού αγώνα. Ο νους τους μπορούσε ελεύθερα να μένει στον Θεό, χωρίς να επιβαρύνεται με άλλες σκέψεις. Για τον Άγιο Σιλουανό η εκτέλεση της εντολής «αγαπήσεις Κύριον τον Θεόν σου εν όλη τη καρδία σου και εν όλη τη ψυχή σου και εν όλη τη διάνοια σου» (Ματθ. 22, 37) σήμαινε ότι εάν ένας άνθρωπος, ακόμη και για μία στιγμή επιτρέπει κάποια σκέψη έκτος από τη σκέψη για τον Θεό στο νου του ή στην καρδιά, αυτό σημαίνει ότι η εντολή δεν εκπληρώθηκε. Φυσικά, για τέτοια τελειότητα, δεν μπορούμε να μιλάμε. Όμως, αυτά ήταν τα ιδανικά, τα ύψη, όπου έμεινε ο πατέρας Σωφρόνιος στο Άγιον Όρος, και τα οποία με μεγάλη δυσκολία και δάκρυα προσπαθούσε να μεταδώσει στους ανθρώπους έκτος του μοναστικού κύκλου. Ο πατέρας Σωφρόνιος έγραφε κάποτε σε μία ενορίτισσα, η οποία τον ρωτούσε: «Πρέπει να διαβάσω την προσευχή, αλλά έχω μία εντελώς διαφορετική διάθεση σε σχέση με το Θεό. Έχω κάποιες ερωτήσεις, θα ήθελα να τον ρωτήσω γιατί είναι έτσι η ζωή μου. Κύριε, δώσε μου την κατανόηση. Δεν θέλω να διαβάσω «Κύριε, σ’ ευχαριστώ», γιατί αυτή τη στιγμή έχω ακόμη ορισμένες διαφωνίες με το Θεό». Ο πατέρας Σωφρόνιος της έγραψε: «Μην φοβάστε να ρωτάτε τον Θεό, φοβάστε να είστε ανειλικρινής με τον Θεό». Αυτή η ειλικρίνεια στην προσευχή, την οποία όλους μας δίδασκε ο πατέρας Σωφρόνιος, μας έδωσε να καταλάβουμε ότι ο Θεός δεν είναι κάτι εκεί έξω, ο οποίος μας επιβάλλει την εκτέλεση κάποιων κανόνων. Όχι, ο Θεός είναι ένα ζωντανό Όν, ο ουράνιος Πατέρας μας, με τον οποίο έχουμε ένα διάλογο, όχι ένα λεκτικό διάλογο, αλλά το διάλογο της ζωής. Μας απαντάει όχι μόνο στα λόγια της Γραφής, αλλά και στη ζωή μας. Όπως όλη η ιστορία του Ισραήλ της Παλαιάς Διαθήκες ήταν ένας διάλογος με τον Θεό, έτσι και η ζωή του καθενός από εμάς είναι ένας διάλογος με τον Θεό. Αυτόν τον προστατικό διάλογο με τον Θεό και προσπαθούσε να αναπτύξει σε μας ο πατέρας Σωφρόνιος.
Ιερομ. Αδριανός: Κατά τη γνώμη σας, είναι δυνατή τέτοια προσευχητική επικοινωνία με τον Θεό για λαϊκούς που ζουν σε φασαρία και μέριμνες;
Ιερομ. Νικόλαος: Στη διαίρεση ανθρώπων σε λαϊκούς και μοναχούς υπάρχει μεγάλος κίνδυνος, διότι όλοι είμαστε άνθρωποι, τον καθένα από μας αγαπά ο Θεός, για τον καθένα από εμάς σταυρώθηκε. Αυτός ο διαχωρισμός ανασκευάστηκε ήδη από την αρχαιότητα, όταν ο Κύριος έστειλε τον Άγιο Αντώνιο τον Μέγα στην Αλεξάνδρεια για να μάθει από τον τσαγκάρη. Νομίζω ότι αυτή η εικόνα τού τσαγκάρη για εμάς είναι μία ένδειξη ότι ένας τέτοιος διαχωρισμός μεταξύ του λαϊκού και μοναχού, στην πραγματικότητα δεν υπάρχει. Πρωτ’ απ’ όλοι υπάρχει ένας άνθρωπος που έχει μία ζωντανή κοινωνία με τον Θεό, διαθέσιμη σε όλους. Ο πατέρας Σωφρόνιος έγραψε κάποτε ότι δεν υπάρχει τέτοια θέση στη γη, τέτοιες συνθήκες, τέτοιες περιπτώσεις, όπου είναι αδύνατο να τελέσεις τις εντολές του Χριστού. Νομίζω ότι δεν υπάρχουν και τέτοιες περιπτώσεις και τέτοιοι χώροι, όπου δεν θα είχε δυνατότητα κανείς να προσευχηθεί. Η προσευχή δεν είναι να πάρεις βιβλίο και να μουρμουρίσεις κάτι. Η προσευχή είναι ένας ζωντανός διάλογος με τον Θεό μέσα στην καρδιά η οποία εκφράζεται με λόγια όταν υπάρχει δυνατότητα, αλλά και στην απουσία τέτοιας δυνατότητας, είναι μνήμη για τον Θεό, να παριστάνεις εσωτερικά τον Θεό Δημιουργό, ο οποίος είναι μαζί μας πάντα, «ο πανταχού παρών και τα πάντα πληρών». Και αυτή είναι προσευχή η οποία είναι προσιτή σε όλους. Ο πατέρας Σωφρόνιος είχε κάποτε έναν διάλογο και ακόμη και συζήτηση με τον Θεό. Μία φορά προσευχήθηκε στο Άγιο Όρος, και έλεγε: «Κύριε! Πώς μπορώ να εκπληρώσω τις εντολές Σου; Αφού είμαι άνθρωπος. Πώς θα με κρίνεις: Είσαι Θεός, Παντοκράτωρ, Παντοδύναμος, Παντογνώστης. Έχεις την πληρότητα της ύπαρξης, είσαι πηγή ζωής, πηγή δημιουργίας. Και ποιος είμαι εγώ; Είμαι μικρό ανθρωπάκι. Αν δεν τρώω θα πεθάνω, αν με χτυπήσουν θα πεθάνω, αν αρρωστήσω θα πεθάνω. Πάντα με ακολουθεί ο φόβος του θανάτου.
Η αδυναμία μου δεν μ’ αφήνει να Σε πλησιάσω. Πως θά με κρίνεις; Τότε, ακούσε την απάντηση του Θεού στην καρδιά του: «ουδέ γαρ ο πατήρ κρίνει ουδένα, αλλά την κρίσιν πάσαν δέδωκε τω υιώ (Ιωαν. 5, 22), διότι Αυτός είναι ο Υιός του ανθρώπου». Τότε ο πατήρ Σωφρόνιος κατάλαβε ότι είχε χάσει τη διαφορά με τον Θεό. Θα τον κρίνει όχι ο «μακρινός και Παντοδύναμος» Θεός Πατήρ, αλλά ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός, ο Θεάνθρωπος, ο οποίος είναι και ό Θεός και ο Άνθρωπος, που αισθάνθηκε όλες τις συνθήκες τής ζωής μας στον εαυτό του. Οι άνθρωποι μιλούν για τη ματαιότητα, αλλά τη ματαιότητα στην οποία έζησε ο Κύριος, είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς, θυμάστε, πώς γράφει ό Ευαγγελιστής ότι δεν είχε χρόνο ακόμα και να φάει το ψωμί, δεν είχε χρόνο να προσευχηθεί. Ο Κύριος πήγαινε να προσευχηθεί τη νύχτα σε βουνό, σε έρημους τόπους. Αν εμείς και όπως είπατε «λαϊκοί», λέμε: «Δεν έχουμε χρόνο για προσευχή», ο Κύριος θα μάς κοιτάζει και θα πει:«Δεν υπάρχει χρόνος; Και Εγώ δεν είχα χρόνο». Πολύ συχνά οι άνθρωποι απέχουν από τήν προσευχή από την κοινωνία με τον Θεό. όχι επειδή δεν έχουν χρόνο, αλλά επειδή δεν υπάρχει επιθυμία, επειδή υπάρχει μία πνευματική νωθρότητα -το λέω από προσωπική μου εμπειρία. Γι’ αυτό μπορούμε να προσευχηθούμε παντού και πάντοτε. Η προσευχή είναι πάντα μία εσωτερική παρουσία στον Θεό, και όχι απλό διάβασμα των κανόνων. Αυτό δεν είναι αρκετό.
Ιερομ. Αδριανός: Πώς ο Άθως δέχτηκε τα έργα του πατέρα Σωφρόνιου για την προσευχή;
Ιερομ. Νικόλαος: Σε όλα τα μοναστήρια του Αγίου Όρους, όπου ήμουν, και μάλιστα πήγα στο Άγιο Όρος όχι ως μοναχός του Μοναστηριού του Essex, αλλά ως απλός προσκυνητής, μου έκανε εντύπωση ότι οι μοναχοί πνευματικά τρέφονται από τα έργα του πατέρα Σωφρόνιου για την προσευχή. Έτσι, στο Βάτοπαίδι τα διάβαζαν την ώρα της τράπεζας. Πριν από δυο χρόνια στην Αθήνα, πραγματοποιήθηκε παγκόσμιο συνέδριο αφιερωμένο στον πατέρα Σωφρόνιο και την κληρονομιά του. Εκεί παρουσιάστηκε ολόκληρος ο Άθως. Δεν ήρθαν για ψυχαγωγία. Ήρθαν για να είναι φωνή της Εκκλησίας, μοναχική φωνή του Άγιου Όρους. Οργάνωσαν αυτό το συνέδριο για να τιμήσουν την μνήμη τού πατέρα Σωφρόνιου ως ενός μακαρίου ανθρώπου, ο οποίος είναι το μέλλον της Εκκλησίας, ό οποίος, ίσως, θα μείνει στην ιστορία της Εκκλησίας.
Ιερομ. Αδριανός: Μιλήσατε για τη προσβασιμότητα του πατέρα Σωφρονίου, την απλότητά του. Αλλά γνωρίζουμε ότι ήταν πολύ πεπαιδευμένος άνθρωπος. Πώς αυτό συμβιβαζόταν; Δεν αισθανόταν κανείς στην επικοινωνία μ’ αυτόν ορισμένη πνευματική ανωτερότητα του;
Ιερομ. Νικόλαος: Αν επισκεφθείτε τώρα το μοναστήρι μας, τότε θα σας καταπλήξει ότι οι περισσότεροι ενορίτες μας είναι μισογραμματισμένοι Έλληνες, οι οποίοι λίγο ξέρουν να διαβάζουν, γιαγιάδες, γέροι. Αλλά είναι όλοι αυτοί οι άνθρωποι τους οποίους ο πατέρας Σωφρόνιος θέρμανε με την αγάπη του. Ναι, ήξερε πολλά, ήταν με την πλήρη έννοια θεολόγος ακαδημαϊκού επιπέδου, και η ευθύνη για κάθε λέξη στα βιβλία του έχει ακαδημαϊκό βάρος. Οι θέσεις του στην Τριαδολογία έχουν γίνει πλέον μέρος της ακαδημαϊκής ορθόδοξης θεολογίας. Αυτό βλέπουμε από τα έργα του Μητροπολίτη Ιωάννη (Ζηζιούλα), ο οποίος τρεφόταν πνευματικά και θεολογικά από τόν πατέρα Σωφρόνιο, και στα γραπτά του Μητροπολίτη Ιεροθέου (Βλάχου), και του Καλλίστου (Ware), και πολλών άλλων Ορθοδόξων θεολόγων. Αλλά στην επικοινωνία με τον πατέρα Σωφρόνιο ποτέ δεν ένιωθε κανείς ότι τον κοίταζε αφ’ υψηλού. Πάντα έλεγε: «Η αγάπη δεν αγαπάει υπεροπτικά, αλλά πάντα ταπεινώνεται μπροστά στον άνθρωπο». Έτσι ταπεινωνόταν πάντα μπροστά σε κάθε άνθρωπο και ο πατέρας Σωφρόνιος. Πιστεύω το ότι αυτοί οι άνθρωποι έρχονται σε μας, είναι μία απόδειξη της ειλικρινούς αγάπης του σ’ αυτούς. Πολλούς βοήθησε στην πνευματική τους ζωή, πολλούς σε φυσικές ασθένειες τους με την προσευχή του. Τότε το συνέδριο παρακολουθούσαν πολλοί Επίσκοποι, μοναχοί, καθηγητές, απλοί άνθρωποι. Βοήθησε όλους αυτούς τους ανθρώπους, και είναι χίλιοι. Η αίθουσα του Στρατιωτικού Μουσείου της Αθήνας, όπου πραγματοποιήθηκε το συνέδριο ήταν υπερπλήρης, δεν υπήρχαν θέσεις, αναγκαστήκαμε να τοποθετήσουμε μια μεγάλη οθόνη, ακόμη και στον δρόμο. Όπως είπε σ’ αυτό το Συνέδριο ο μοναχός της Μονής μας, πατέρας Ζαχαρίας, ο πατέρας Σωφρόνιος έσπειρε τόσες ευλογίες στη ζωή του, και τώρα μπορούμε να βλέπουμε τους καρπούς. Ο Μητροπολίτης Ιωάννης (Ζηζιούλας) που άνοιξε το συνέδριο,δήλωσε: «Είμαστε όλοι κάτω από το επιτραχήλιό του». Οπότε καμία απόσταση κατά την κοινωνία με τον πατέρα Σωφρόνιο δεν αισθανόταν ποτέ.
Ιερομ. Αδριανός: Ο πατέρας Σωφρόνιος επικοινωνούσε με τους ανθρώπους και μάθαινε από αυτούς, η θεολογία των οποίων είναι μάλλον αμφίβολη εννοώ τον πατέρα Σέργιο Μπουλγκάκοφ, τον Μητροπολίτη Αντώνιο (Χραποβίτσκι). Σε ποιο βαθμό η θεολογία του πατέρα Σωφρόνιου εξαρτάται από αυτούς, κατάφερε να φιλτράρει τα αμφίβολα στοιχεία από τη διδασκαλία τους;
Ιερομ.Νικόλαος: .Αυτό το ζήτημα μελετούσα σοβαρά και αντικειμενικά, χωρίς την επιθυμία να ευχαριστήσω τον θείο μου. Σ’ αυτό το θέμα αφιερώνεται η διδακτορική διατριβή μου «I lave therefore. I AM: theological legacy of Archimandrite Sophrony» («Αγαπώ άρα υπάρχω: θεολογική κληρονομιά του Αρχιμανδρίτη Σωφρονίου»). Είναι μια κριτική αξιολόγηση της θεολογίας του πατέρα Σωφρόνιου μετά από μια βαθιά ανάλυση των έργων του και της ζωής του. Τώρα δημοσιεύτηκε στην Αμερική.
Πρέπει να πούμε σταθερά και με σιγουριά ότι το θεμέλιο όλης της θεολογίας του πατέρα Σωφρόνιου είναι η παράδοση της Εκκλησίας, και πρώτ’ απ όλα η ασκητική παράδοση. Όλη η θεολογία του βασίζεται, επίσης, στην ασκητική πρακτική του Άθωνα και στην προσωπική του εμπειρία. Αν και μπορούσε να αντλεί και αντλούσε ορισμένα από τα μέσα της έκφρασης και τα θέματα από τη σύγχρονη του θεολογία, σε καμιά περίπτωση, όμως, το πνεύμα, τις ιδέες και τις προτιμήσεις. Ως εκ τούτου, με ιδιαίτερη προσοχή αναφερόταν σε όλα όσα υπερέβαιναν την παράδοση της Εκκλησίας. Ένα παράδειγμα αυτού είναι η αλληλογραφία του με τον πατέρα Γεώργιο Φλωρόφσκι. Όταν πράγματι αναπτύχθηκε ως θεολόγος, όταν η Τριαδολογία και η Χριστολογια του, την οποία όχι μόνο βίωσε, αλλά και ζούσε, αποκρυσταλλώθηκαν με λέξεις, τότε όλο το θεολογικό σύστημα του, αν μπορούμε να το πούμε έτσι, με ταπεινότητα το έστειλε στον πάτερα Γεώργιο Φλωρόφσκι, ο οποίος ήταν τότε ο κορυφαίος της ορθόδοξης θεολογίας, ένας φωστήρας της Ορθοδοξίας. Επειδή ο πατέρας Γεώργιος γνώριζέ σε βάθος τους Αγίους Πατέρες, κανένας δεν μπορούσε να τον κατηγορήσει για παρέκκλιση από την Ορθοδοξία. Είμαι κατάπληκτος από αυτή την ταπεινή πράξη του ανθρώπου, ο οποίος μιλούσε με τον πατέρα Σιλουανό, ο οποίος έζησε στο Αγιον Όρος, που ο ίδιος είχε μεγάλη εμπειρία της κοινωνίας με τον θεό. Μια τέτοια ταπεινή πράξη η εναγωγή όλης της κληρονομιάς του στο δικαστήριο του άλλου θεολόγου, είναι μία πράξη καθολικότητας.
Για τον πατέρα Σωφρόνιο αυτό ήταν καθοριστικό. Ποτε δεν αποσπούσε τον εαυτό του από τήν καθολική σκέψη της Εκκλησίας. Ήταν, τρόπον τινά, η ασφάλισή του και η πνευματική του προστασία. Έγραφε στον πάτερα Γεώργιο Φλωρόφσκι: «Κοιτάξτε εάν έγραψα κάτι που δεν συνάδει με την Ορθοδοξία. Ο πατέρας Γεώργιος Φλωρόφσκι, αφού διάβασε τις επιστολές του, τη θεολογία του, απάντησε με βαθιά αμοιβαία κατανόηση σε πολλά θέματα και βαθιά αλληλεγγύη, σε αντίθεση προς τον εθνικισμό στην Εκκλησία. Από αυτό ακριβώς ο πατέρας Γεώργιος υπέφερε. Νομίζω ότι οι γνώσεις μας της πατρολογίας σε σύγκριση με τις γνώσεις του πατέρα Σωφρόνιου, ο οποίος γνώριζε άριστα την ελληνική γλώσσα και τους Αγίους Πατέρες, μερικές φορές μας κάνουν να αναρωτιόμαστε πόσο βαθιά γνωρίζουμε την πατερική παράδοση. Ο πατέρας Σωφρόνιος ανέφερε τέτοια έργα των Αγίων Πατέρων, τα οποία εκείνο τον καιρό δεν είχαν μεταφραστεί στα ρωσικά, για παράδειγμα, το «Ambigva» του Αγίου Μαξίμου του Ομολογητή. Όταν σημείωνε μόνο τις σκέψεις, τις ιδέες των Αγίων Πατέρων, μη αναφερόμενος σ’ αυτούς, τότε αυτές οι ίδιες οι ιδέες συχνά προκαλούσαν σε μερικούς κάποιες παρεξηγήσεις, απορίες. Όμως, αν ένας άνθρωπος δεν είναι σε θέση να αφομοιώσει μια διδασκαλία του Αγίου Πατέρα, σ’ αυτό δεν φταίει ο πατέρας Σωφρόνιος. Φταίει η δική μας έλλειψη γνώσης της πατερικής παράδοσης. Πρέπει να έχουμε κατά νου ότι η ρωσική Φιλοκαλία δεν είναι όλο το πλήρωμα της Εκκλησιαστικής Παράδοσης. Όπως και το Βυζάντιο δεν περιλαμβάνει όλη την Παράδοση. Και ο πατέρας Σωφρόνιος στο Άγιον Όρος είχε πρόσβαση στην ασκητική παράδοση της Εκκλησίας στο σύνολό της· και στους Ρώσους πατέρες, και στους Έλληνες, και στους Σύρους, ήταν μέρος της ζωής του καθενός μοναχού Αγιορείτη. Ο γέρων Σιλουανός, επίσης, παρά τον αναλφαβητισμό του, ήξερε τους Αγίους Πατέρες, αν και δεν ήξερε ελληνικά. Ο πατέρας Σωφρόνιος είχε διακόνημα από τον Ηγούμενο Μισαήλ να μάθει την ελληνική γλώσσα.Μόνος του σε 6 μήνες την έμαθε σε τέτοιο βαθμό ώστε, όταν ο δάσκαλος της ελληνικής γλώσσας ήρθε μετά από 6 μήνες, δεν μπορούσε να πιστέψει ότι ο πατέρας Σωφρόνιος έγραφε στην καθαρεύουσα με τέτοια απλότητα και ευκολία. Ο πατέρας Σωφρόνιος πάντα, ακόμη και στην καθημερινή συνομιλία, χρησιμοποιούσε αποκλειστικά την καθαρεύουσα τη γλώσσα των Αγίων Πατέρων της Εκκλησίας. Ήταν και μία έκφραση της πνευματικής κατάστασής του.
Ιερομ. Αδριανός: Ποια είναι σήμερα η κατάσταση του μοναστηρίου του Έσσεξ, που ίδρυσε ο πατέρας Σωφρόνιος, ποιά είναι η κανονική του οργάνωση, η εσωτερική του σύσταση (τακτοποίηση);
Ιερομ.Νικόλαος: Σε πολλά σημεία το μοναστήρι είναι μοναδικό. Αυτή η μοναδικότητα γεννήθηκε από τη διδασκαλία του Αγίου Σιλουανού του Άθω, ο οποίος προσευχόταν για ολόκληρο τον κόσμο, για όλο τον Αδάμ. Θυμάστε την προσευχή του: «Κύριε, δώσε να σε γνωρίσει όλος ο κόσμος, όλοι οι λαοί της γης». Αυτή η παγκόσμια κλίμακα της σκέψης του κάθε αληθινού Χριστιανού ήταν χαρακτηριστική για τον πατέρα Σωφρόνιο. Η Ορθοδοξία γι’ αυτόν δεν ήταν ένα συμπλήρωμα σε εθνικό πολιτισμό. Η Ορθοδοξία είναι, πάνω απ’ όλα, η οικουμενική αλήθεια. Και κάθε μείωσή της εξευτέλιζε στα μάτια του την Ορθοδοξία. Αν πάτε στην Ελλάδα ή σέ άλλη ορθόδοξη χώρα, θα δείτε ότι η Ορθοδοξία εκεί θεωρείται πάντα μέρος του δικού τους εθνικού πολιτισμού. Η πατρίδα και η Ορθοδοξία είναι σχεδόν συνώνυμα. Ως εκ τούτου, σε περίπτωση μετανάστευσης, οι Εκκλησίες συχνά γίνονται ένα είδος συμπλήρωμα της πολιτιστικής κοινότητας. Και για τον πατέρα Σωφρόνιο, ο οποίος έβλεπε στην Εκκλησία τον Δημιουργό όλου του κόσμου, όλων των λαών, τον Θεό ο οποίος σταυρώθηκε για όλο τον Αδάμ, για όλη τήν ανθρωπότητα, γι’ αυτόν κάθε μείωση της Ορθοδοξίας από τον εθνικισμό ήταν ιεροσυλία. Ως εκ τούτου, το μοναστήρι μας είναι πολυεθνές, έχουμε άτομα 15 εθνικοτήτων Ορθόδοξοι από την Ελλάδα, την Κύπρο, τη Ρουμανία, τη Δανία, τη Σουηδία, τη Φινλανδία, τη Γερμανία, τη Γαλλία. Ηγούμενος μας είναι από τη Νέα Ζηλανδία. Και εδώ υπήρχε πρόβλημα για τον πατέρα Σωφρόνιο σε ποιά Εκκλησία να ανήκει; Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας ικανοποίησε την επιθυμία του πατέρα Σωφρόνιου, και έγραψε σε επιστολή προς αυτόν, εφ’ όσον το μοναστήρι είναι πολυεθνικό, ήταν έτοιμος να του δώσει «σταυροπηγία», για να ζουν οι μοναχοί ελεύθερα. Αυτή ήταν μια μεγάλη υποστήριξη. Όταν οι άνθρωποι έρχονται σε μας για πρώτη φορά. συχνά ρωτάνε: «Είναι ελληνικό μοναστήρι»;«Όχι».«Α, είναι Ρωσικό μοναστήρι;» «Όχι». «Λοιπόν, τί μοναστήρι είναι»; «Είναι “Ορθόδοξο μοναστήρι»
Να ονομάσουμε το μοναστήρι μας ελληνικό, ρωσικό, ρουμανικό ή αγγλικό δεν μπορούμε. Νομίζω ότι η ιδέα του πολυεθνικού μοναστηριού στην Ορθόδοξη χώρα είναι μία ουτοπία. Αλλά στην περίπτωση μετανάστευσης είναι δυνατόν. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι την υποχρέωση μιας τέτοιας καθολικής χριστιανικής συνείδησης δεν έχουν όλοι οι μοναχοί της καθεμιάς Τοπικής Εκκλησίας. Ο Όσιος Σιλουανός προσευχόταν για ολόκληρο τον κόσμο, για όλον τον Αδάμ. Γι’ αυτόν δεν υπήρχαν εχθροί, Γι’ αυτόν δεν υπήρχαν ασεβείς. Για εκείνον, υπήρχε μόνο διαίρεση μεταξύ ανθρωπότητας· οι άνθρωποι που γνώρισαν τον Θεό και αυτοί που δεν τον γνώρισαν. Έτσι, για όσους δεν γνώρισαν τον Θεό, προσευχόταν με δάκρυα, θυσίαζε την ψυχή του στην προσευχή. Αυτή η συνείδηση στην εποχή μας, θα φανεί πολύ παράξενη για ορισμένους ανθρώπους. Πώς μπορώ να προσεύχομαι για έναν άνθρωπο που θέλει το κακό για μένα; Αλλά ο γέρων Σιλουανός προσευχόταν. Πρέπει να πω, επίσης, ότι υπάρχουν πολλά μοναστήρια στη Δύση που επιθυμούν να μάθουν την εμπειρία του πατέρα Σωφρόνιου για παράδειγμα, τα μοναστήρι του Αγίου Σιλουανού στη Γαλλία.
Ιερομ. Αδριανός: Υπάρχει ενδιαφέρον για την κληρονομιά του γέροντα Σωφρόνιου στη Ρωσία;
Ιερομ. Νικόλαος: Σ’ αυτό το ερώτημα, ίσως θα έπρεπε να απαντήσετε εσείς. Όμως θα πω ότι το ενδιαφέρον είναι πραγματικά τεράστιο. Τα βιβλία του πατέρα Σωφρόνιου τα οποία εκδίδουμε, μπορεί να μην πουλιούνται τόσο γρήγορα, αλλά πάντα βρίσκουν αναγνώστες. Κρίνοντας από το πως οι άνθρωποι περιμένουν μια νέα έκδοση των έργων του, πόσο αυτό είναι σημαντικό γι’ αυτούς, το ενδιαφέρον υπάρχει. Για μένα είναι δύσκολο να μιλώ για τον πατέρα Σωφρόνιο σαν έναν θεολόγο που παρουσιάζει ένα ρεύμα της Εκκλησίας. Ο πατέρας Σωφρόνιος απάντησε σε σημαντικά ζητήματα της ζωής μου. Έγινε ένα στήριγμα στην εκκλησιαστική ζωή μου, βοήθησε να κατανοήσω τα διάφορα εκκλησιαστικά φαινόμενα, να καταλάβω πώς να ζω στις παρούσες συνθήκες, πώς να διακονήσω το Θεό. Πραγματικά μου άνοιξε τα μάτια στην πνευματική ζωή. Και δεν είμαι ο μόνος σ’ αυτό το θέμα. Σε πολλούς ανθρώπους που βρίσκονται σε ζωτικό αδιέξοδο, τα βιβλία του πατέρα Σωφρόνιου βοηθάνε στην εξεύρεση μίας λύσης, να βρουν έξοδο όχι από κάποιες δογματικές παρεξηγήσεις και αφηρημένες συζητήσεις για το Θεό. Η θεολογία μας ελέγχεται όταν είσαι σε ζωτικό αδιέξοδο. Οποιαδήποτε επιστημονική θεολογία, αν ο άνθρωπος συλλογίζεται για τον Θεό και φιλοσοφεί για ασκητισμό με ένα φλιτζάνι καφέ σε ένα ζεστό δωμάτιο με κλιματισμό, δεν είναι μία ζωντανή θεολογία. Δε θα βοηθήσει πολλούς, όσο σοφή και αν μπορεί να φανεί. Αλλά στις δύσκολες στιγμές της ζωής, η θεολογία του πατέρα Σωφρόνιου γίνεται αποφασιστική, διότι μπορεί να βοηθήσει.
Για μένα προσωπικά, στη θεολογία του πατέρα Σωφρόνιου γίνεται αισθητή ή ανάσα τής αιωνιότητας. Δεν θα ήθελα να τον επαινώ, σαν θείο μου και γέροντά μου, αν και στο Αγιον Όρος υπάρχει μία παράδοση ότι ο δόκιμος πρέπει να έχει τέτοια γνώμη: «Όλοι οι γέροντες είναι άγιοι, αλλά ο γέροντάς μου είναι ο αγιότατος». Με τον πατέρα Σωφρόνιο αυτό είναι εύκολο, γιατί πραγματικά μου έδειξε ένα πρότυπο, ένα πλήρωμα της σύνθεσης της θεολογίας, της ασκητικής και λειτουργικής ζωής. Την αγάπη στην θεία Λειτουργία, εμφύτευε σε όλα τα παιδιά του.
Ιερομ. Αδριανός: Σας ευχαριστώ, πατέρα Νικόλαε, για την ενδιαφέρουσα αυτή συζήτηση σχετικά με τον Αρχιμανδρίτη Σωφρόνιο (Σαχάρωφ).
(Πηγή: Συνέντευξη στο site www.Bogoslov.ru)
(Περιοδικό Εν Εσόπτρω, Ι.Μ.Γορτύνης και Αρκαδίας)
