Το 2012 τυγχάνει να είναι η τριακοστή επέτειος της υπογραφής της Συνθήκης των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας ( 10 Δεκεμβρίου 1982) στο Montego Bay της Ιαμαϊκής. Τα Ηνωμένα Έθνη προγραμματίζουν σειράν εκδηλώσεων στη Νέα Υόρκη με την ευκαιρία αυτή λαμβανομένης υπόψη της σημασίας της Συνθήκης, που αποτελείται από 300 Άρθρα και 9 Παραρτήματα και διέπει όλες τις πτυχές του Δικαίου της Θάλασσας.
162 Κράτη, μεταξύ των οποίων η Κύπρος και η Ελλάς, είναι συμβαλλόμενα μέρη (για την Κύπρο υπέγραψε ο υποφαινόμενος, για την Ελλάδα ο τότε Υφυπουργός Εξωτερικών και τώρα Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κάρολος Παπούλιας), όχι όμως η Τουρκία η οποία την καταψήφισε και συνεχίζει να ψηφίζει εναντίον της απόφασης της Γενικής Συνέλευσης στην ετήσια εξέταση του θέματος. Πιο πρόσφατα, αυτό έγινε την 24 Δεκεμβρίου 2011, όπου το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας ήτο 134 ψήφοι υπέρ, μία εναντίον – η Τουρκία – και 6 αποχές (χώρες της Λατινικής Αμερικής ), Η Συνθήκη αποτελεί μέρος του κοινοτικού κεκτημένου της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Είναι επίκαιρο να υπενθυμιστεί, εν όψει και της μεγάλης δημοσιότητας που έχει πρόσφατα λάβει το όλο θέμα του Δικαίου της Θάλασσας με την ανακάλυψη σημαντικών ποσοτήτων φυσικού αερίου στην Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (Α0Ζ) της Κύπρου, ότι πολλά συνέβησαν κατά την διάρκεια της διαπραγμάτευσης της Συνθήκης στην Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της θάλασσας (1973-1982) στη Νέα Υόρκη, στο Καράκας, στη Γενεύη και στη Ιαμαϊκή αλλά και στην προπαρασκευαστική φάση της Διασκέψης στη Seabed Committee (1973-73).
Ο ίδιος ο θεσμός της ΑΟΖ υπήρξε δημιούργημα της Συνθήκης (άρθρα 55-75). Ήτο το αποτέλεσμα συμβιβασμού μεταξύ ορισμένων χωρών, κυρίως της Λατινικής Αμερικής, που επεδίωκαν την υιοθέτηση ζώνης χωρικών υδάτων (αιγιαλίτιδος ζώνης/territorial sea ) 200 μιλίων και εκείνων που περιόριζαν την ζώνη αυτή στα 3 μίλια. Ο συμβιβασμός ήτο η αποδοχή 12 μιλίων χωρικών υδάτων (η Κύπρος είχε ήδη νομοθετήσει 12 μίλια από το 1964) και 200 μιλίων για την ΑΟΖ. Τα κυριαρχικά δικαιώματα και δικαιοδοσία του παράκτιου κράτους στην αποκλειστική οικονομική ζώνη περιγράφονται στο άρθρο 56 της Συνθήκης και εξασφαλίζουν πλήρως τις επιδιώξεις μας.
Οι άλλες βασικές επιδιώξεις της Κυπριακής Αντιπροσωπείας στη Διάσκεψη ήσαν:
Πρώτο, τα δικαιώματα των νήσων (τόσον των νησιωτικών κρατών, ως η Κύπρος, όσο και των άλλων νήσων, ως του Αιγαίου) να διασφαλιστούν εναντίον της προσπάθειας της Τουρκίας και ορισμένων άλλων κρατών να μειωθούν τα δικαιώματα αυτά και να διέπονται από παράγοντες ως μέγεθος, πληθυσμός, γεωμορφολογία και ούτω καθεξής. Η προσπάθεια αυτή ξεκίνησε από το 1970 στην προπαρασκευαστική φάση στο Seabed Committee και συνεχίστηκε εντατικά στην πρώτη φάση της Διάσκεψης το 1974 και το 1975. Σε συνεργασία με άλλα νησιωτικά κράτη, κυρίως της Καραϊβικής και του Ειρηνικού, η Κύπρος πρωταγωνίστησε στην επιδίωξη αυτή η οποία στέφθηκε από πλήρη επιτυχία. Στο άρθρο 121 (Regime of Islands) ρητά προνοείται ότι (με την εξαίρεση ακατοίκητων βράχων- παρα. 3 ) «τα χωρικά ύδατα, η συνορεύουσα ζώνη, η αποκλειστική οικονομική ζώνη και η ηπειρωτική υφαλοκρηπίδα μιας νήσου καθορίζονται σύμφωνα με τις πρόνοιες της Συνθήκης που ισχύουν για ηπειρωτικές περιοχές». Η πρόνοια αυτή έχει μεγάλη σημασία για την Ελλάδα καθότι εξασφαλίζει τα πλήρη δικαιώματα των νήσων του Αιγαίου βάσει της Συνθήκης (περιλαμβανομένου του δικαιώματος επεκτάσεως στα 12 μίλια και βεβαίως και την ΑΟΖ όταν αποφασιστεί η προκήρυξή της) παρά την Τουρκική αμφισβήτηση. [Αναγνωρίζοντας την ουσιαστική συμβολή της Κυπριακής Αντιπροσωπείας σε αυτό και άλλα θέματα της διαπραγμάτευσης ο Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας, ύστερα από εισήγηση του αρχηγού της Ελληνικής Αντιπροσωπείας Βύρωνος Θεοδωροπούλου και του Υπουργού Εξωτερικών Δημήτρη Μπίτσιου, απένειμε στον Αρχηγό της Κυπριακής Αντιπροσωπείας το παράσημο του Ανώτερου Ταξιάρχη – Knight Commander – του Τάγματος του Φοίνικος το καλοκαίρι του 1976].
Δεύτερο, Η προσπάθεια εκ μέρους της Τουρκικής Αντιπροσωπείας ώστε σε κλειστές και ημίκλειστες θάλασσες (ως είναι η Μεσόγειος) να ισχύουν κανόνες άλλοι παρά από τους ισχύοντες σε ανοικτές θάλασσες ( όπως ο Ατλαντικός ή ο Ειρηνικός) αποκρούστηκε επιτυχώς, σε συνεργασία με την πλειοψηφία των χωρών της Διάσκεψης. Έτσι, τα σχετικά άρθρα της Συνθήκης 122 και 123, υπό τον τίτλο «Κλειστές και Ημίκλειστες Θάλασσες», προνοούν απλώς για συνεργασία εκ μέρους των παρακτίων κρατών σε θέματα αλιείας, περιβάλλοντος και επιστημονικής έρευνας, ως η επιδίωξη και της Κυπριακής Αντιπροσωπείας.
Τρίτο, Το θέμα της οριοθέτησης ζωνών θαλασσίας δικαιοδοσίας μεταξύ κρατών οι ακτές των οποίων είναι απέναντι αλλήλων υπήρξε αντικείμενο μακρών και εντατικών συζητήσεων χωρίς συμφωνημένο κείμενο μέχρι και την τελική φάση της Διάσκεψης. Παρόλο ότι το άρθρο 15 (χωρικά ύδατα) συμφωνήθηκε κατ’ αρχήν με βάση την μέση γραμμή, τα άρθρα 74 (ΑΟΖ) και 83 (υφαλοκρηπίδα ) βασίζεται σε φρασεολογία «επικοδομητικής ασάφειας» που προτάθηκε ως συμβιβασμός από τον Πρόεδρο της Διάσκεψης Τ. Koh. Όμως, η επιδίωξη της Κυπριακής, ως και άλλων αντιπροσωπειών ως της Ελλάδος, Αιγύπτου κλπ που ήταν να υιοθετηθεί η μέση γραμμή (median line/equidistance) σε μεγάλο βαθμό επετεύχθη ως αποτέλεσμα διαφόρων μεταγενέστερων αποφάσεων του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης ως και Διαιτητικών Δικαστηρίων όπου έγινε αποδεκτό ότι το εναρκτήριο σημείο της γραμμής διαχωρισμού να είναι η μέση γραμμή, νοουμένου όμως ότι αυτή μπορεί να τροποποιηθεί λόγω ειδικών περιστάσεων ώστε να επιτευχτεί « ένα δίκαιο αποτέλεσμα».
Τέταρτο, Στο θέμα της ειρηνικής επίλυσης των διενέξεων που, ως φυσικό, εγείρονται ως προς την εφαρμογή των κανόνων του Δικαίου της Θάλασσας σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, η βασική επιδίωξη της Κυπριακής Αντιπροσωπείας στη Διάσκεψη ήτο η υιοθέτηση ενός αποτελεσματικού συστήματος υποχρεωτικής επίλυσης των διαφορών. Αυτό επιτεύχθηκε κατ αρχήν με την υιοθέτηση του Κεφαλαίο XV της Συνθήκης, παρόλο ότι αυτό υπόκειται σε εξαιρέσεις, ιδίως εις το ζήτημα οριοθέτησης, λόγω ευρύτερων πολιτικών σκοπιμοτήτων.
‘Άλλα θέματα αμέσου ενδιαφέροντος για την Κυπριακή Αντιπροσωπεία στη Διάσκεψη ήσαν η αποδοχή της θέσης για χωρικά ύδατα 12 μιλίων, η προστασία υποθαλασσίων αρχαιολογικών θησαυρών, η προστασία του περιβάλλοντος, η ασφαλής διέλευση από στενά ( straits ). Όλα επιλύθηκαν ικανοποιητικά μέσα από τις πρόνοιες που υιοθετήθηκαν από την Συνθήκη.
Οι τρείς Συμφωνίες οριοθέτησης που συνομολόγησε η Κυπριακή Δημοκρατία με την Αίγυπτο (2003), με τον Λίβανο (2007-της οποίας η επικύρωση εκκρεμεί από πλευράς Λιβάνου) και με το Ισραήλ (2010), βασίζονται στην εφαρμογή της μέσης γραμμής και περιλαμβάνουν πρόνοια για την υποχρεωτική διευθέτηση, μέσω διαιτησίας, τυχόν διαφορών που θα προκύψουν, ως η βασική μας επιδίωξη στην Διάσκεψη.
Ελπίζεται ότι, όταν οι περιστάσεις το επιτρέψουν, οι ίδιες αρχές θα διέπουν ανάλογες συμφωνίες με τις άλλες γειτονικές μας χώρες και ασφαλώς με την Ελλάδα.
Το άρθρο αυτό σκοπό έχει να παρουσιάσει συνοπτικά μια περιληπτική εικόνα των τοποθετήσεων της Κυπριακής Δημοκρατίας στο Δίκαιο της Θάλασσας από το 1970. Είναι υπό αυτό το φως, που πρέπει να αξιολογηθεί και η σημαντική εξέλιξη της ανακάλυψης υδρογονανθράκων στην αποκλειστική οικονομική ζώνη της Κύπρου και η υπεράσπιση των δικαιωμάτων της Κυπριακής Δημοκρατίας στο τομέα του Δικαίου της Θάλασσας.
Συμπερασματικά επαναλαμβάνεται και τονίζεται ότι ο θεσμός της ΑΟΖ δημιουργήθηκε και καθορίστηκε από την Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών ( 1973-1982) όπου η Κύπρος διαδραμάτισε ουσιαστικό και, σε ορισμένα θέματα, πρωταγωνιστικό ρόλο, ως γενικά αναγνωρίζεται από τους επαίοντες.
[Το άρθρο αυτό αποτελεί περίληψη παρουσίασης την 11 Ιανουαρίου 2012 στο Fletcher School of Law and Diplomacy. Στο βιβλίο μου « International Law and Diplomacy- Selected Writings» που δημοσιεύτηκε το 2011 περιλαμβάνονται 6 κεφάλαια με πτυχές του Δικαίου της Θάλασσας, ενώ Διάλεξη για «Πρόσφατες Οριοθετήσεις στην Ανατολική Μεσόγειο» έδωσα τον Ιούλιο 2011 και σχεδιάζω να δώσω τον Ιούλιο 2012 στην Ακαδημία της Ρόδου για το Δίκαιο της Θάλασσας, σε συνεργασία με το University of Virginia Law of the Sea Center]
Λόγου γενομένου για τις εξελίξεις κατά την Διάσκεψη θυμούμαι και αναφέρω δύο περιστατικά που πιθανόν να ενδιαφέρουν αρκετές δεκαετίες αργότερα. Το ένα είναι ότι κατά το καλοκαίρι του 1974 μετά την παράνομη Τουρκική εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο, η εις το Καράκας Ελληνική Αντιπροσωπεία στην Διάσκεψη, υπό τον Πρέσβη Β. Θεοδωρόπουλο εισηγήθηκε στην Αθήνα να εξεταστεί το ενδεχόμενο η Ελλάς μονομερώς να επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα στο Αιγαίο στα 12 μίλια, δημιουργώντας έτσι ένα fait accompli. Τέτοια ενέργεια ασκήσεως ενός γενικά αναγνωρισμένου δικαιώματος, ως διαμορφώθηκε και ουσιαστικά είχε γίνει αποδεκτό από την Διάσκεψη ήδη από το 1974, θα ήτο μία ελάχιστη αντίδραση της Ελλάδος στην κατάφωρη παραβίαση του Διεθνούς Δικαίου από την Τουρκία στην Κύπρο και θα παρέμενε ανεξαρτήτως άλλων εξελίξεων. Το άλλο περιστατικό ήτο ότι κατά την διάρκεια των διαβουλεύσεων ως προς την μέση γραμμή διαχωρισμού των ζωνών θαλασσίας δικαιοδοσίας μεταξύ των δύο αντιπροσωπειών – Ελλάδος και Κύπρου- που είχαν στενή συνεργασία επί του θέματος εθεωρείτο ως δεδομένο και αυταπόδεικτο ότι η πρώτη συμφωνία οριοθετήσεως της υφαλοκρηπίδας / αποκλειστικής οικονομικής ζώνης με την συμπλήρωση της Διάσκεψης (1982) θα ήτο μεταξύ Ελλάδος (Κρήτης, Καρπάθου, Ρόδου, Καστελλόριζου) και Κύπρου (Πάφου). Αυτό βέβαια δεν υλοποιήθηκε, τουλάχιστον όχι ακόμα, για τους γνωστούς λόγους όπως δεν υλοποιήθηκε για τους ιδίους λόγους και η επέκταση των χωρικών υδάτων στα 12 μίλια στο Αιγαίο το 1974.
**** Ο Πρέσβης Ανδρέας Ιακωβίδης ήταν επικεφαλής της Κυπριακής Αντιπροσωπείας στη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (1973-1982)
infognomonpolitics
