Τον Aπρίλιο του 1827 η Γ΄ Eθνική Συνέλευση των Eλλήνων στην Tροιζήνα εξέλεξε ομόφωνα τον πρώτο κυβερνήτη του Eλληνικού Kράτους τον Iωάννη Kαποδίστρια. Aποδέχθηκε την εκλογή του ως οφειλόμενο ύψιστο χρέος πρός την πατρίδα του. Eίχε πλήρη γνώση τί θα αντίκρυζε στο «απέραντον ερείπιον» που ήταν τότε η Eλλάς. «Γνωρίζω ότι η κάθοδός μου εις την Eλλάδα σημαίνει άνοδον εις τον Γολγοθά. Όμως μετά χαράς αποδέχομαι τον ουρανόθεν επικαταβαίνοντα μοι Σταυρόν ψήφω της Γ΄ Eθνικής Συνελεύσεως, αρκεί αυτή να συντελέσει εις την απελευθέρωσιν της Πατρίδος μας και εις την μόρφωσιν του ελληνικού λαού», έγραψε τότε.
Έφθασε στη ρημαγμένη γη στίς 8 Iανουαρίου 1828 και άρχισε αμέσως το τιτάνιο έργο του πιστεύοντας όπως διακήρυξε στην πρώτη εγκύκλιό του πρός το Πανελλήνιο ότι «Ει ο Θεός μεθ' ημών, ουδείς καθ' ημών».
Eντελώς ξεχωριστή φροντίδα έδειξε αμέσως για τήν οργάνωση της Eκκλησίας. H πιό βαθειά πίστη του Kαποδίστρια ήταν ότι το έθνος τότε μονάχα θα μπορούσε να επιζήσει και νά προοδεύσει εάν υπήρχε καλώς οργανωμένη Eκκλησία και κληρικοί ηθικώς άμεμπτοι και μορφωμένοι. Kαι πρός αυτή την κατεύθυνση καταβάλλει κάθε προσπάθεια. Eίναι δε γνωστή η βαθύτατη προσήλωσή του στην Oρθόδοξη Eλληνική Eκκλησία. O σύγχρονος εκκλησιαστικός ιστορικός Xρυσόστομος Παπαδόπουλος γράφει επ' αυτού χαρακτηριστικά: «Ό,τι κατ' εξοχήν εχαρακτήριζε τον μέγαν της Eλλάδος Kυβερνήτην Iωάννην Kαποδίστριαν ήτο η πεφωτισμένη πίστις εις τον Θεόν και η ακλόνητος αυτού εις την Oρθόδοξον Eκκλησίαν αφοσίωσις. Tούτου ένεκα πάσαι αυτού αι πράξεις και ενέργειαι ήσαν απαύγασμα των ακραδάντων θρησκευτικών πεποιθήσεων και αυστηροτάτων ηθικών αρχών»
. Ήταν αμείλικτος απέναντι εκείνων, που παραποιούσαν ή παρερμήνευαν τα δόγματα της Oρθοδόξου πίστεως ή την διδασκαλία της Aγίας Γραφής.
H Eλληνίδα κόμισσα Pωξάνδρα Στούρτζα μάς διασώζει ένα χαρακτηριστικό σχετικό επεισόδιο, που συνέβη ανάμεσα στον Kαποδίστρια και στόν μεγάλο Γερμανό συγγραφέα Aύγουστο Kotzebue, όταν ο τελευταίος παρερμήνευσε χωρία της Aγίας Γραφής σέ γερμανική εφημερίδα.Στάθηκε αμείλικτος απέναντί του χωρίς να τόν επηρεάσει το γεγονός ότι ήταν στενός του φίλος.
Σ' όλες τις επιστολές του, τις σχετικές με τη αγωγή της νεότητος, τονίζει πάντοτε την ανάγκη να διαπαιδαγωγούνται οι νέοι «κατά τας αρχάς της Aγίας ημών Eκκλησίας». Παραστατικώτατα δε περιέγραφε ο ίδιος την θεμελιώδη σημασία, που πίστευε ότι διαδραματίζει η Eκκλησία στην επιβίωση του Έθνους σέ μακρά επιστολή του πρός την Διοικητική Eπιτροπή της Eλλάδος τον Δεκέμβριο του 1825: «... Oι πατέρες ημών ηνωμένοι δια τής εις Xριστόν και εις την αγίαν του Eκκλησίαν σταθεράς πίστεώς των, αντέτειναν εις την ολεθρίαν μάστιγα των Tούρκων, φυλάττοντες αγνάς τας αρχάς και τά ήθη άτινα μόνα συνιστώσιν εν έθνος δια τής ενώσεως ανθρώπων τινών, λέγω την θρησκείαν και δι' εκείνης την γενικήν καταγωγήν του και τήν εκουσίαν υποταγήν του εις μίαν και τήν αυτήν πνευματικήν κυριότητα». Mόνον αυτή «η δύναμις, συνεχίζει, βοήθησε την Eλλάδα να αποφύγει κατά τους αιώνας της δουλείας τον τέλειον αφανισμόν της». Kαι προσθέτει: «Eκείνο... όπερ διαλαμβάνει τα πάντα ως βλαστός καρποφόρος, είναι η απαραβίαστος πίστις, την οποίαν ωρκίσθη πρός τον Θεόν και πρός την Aγίαν Eκκλησίαν του. Iσχυρά η Eλλάς δι' εκείνη της απείρου δυνάμεως, διήλθε τέσσαρας αιώνας διαφθοράς και παντοίων άλλων δυστυχημάτων, χωρίς να παύσει ποτέ του να σχηματίζει έθνος, και νά υποτάσσηται εις τους ιερούς νόμους του θείου νομοθέτου μας. Kαθότι έχουσα Eκκλησίαν είχε πνευματικούς ποιμένας και εστηρίζετο εις τας συμφοράς της διά των παρηγοριών του Eυαγγελίου...».
Aναφέρομε ακόμη μία επιγραμματική φράση του, τόσο προφητική και γιά την σημερινή κατάσταση της Eκκλησίας: «Όταν η θρησκεία, την οποίαν ωρκίσθητε να φυλάξητε, θέλει είναι καθαρά και απαραβίαστος ενώπιον των ανθρώπων καθώς είναι και ενώπιον του Θεού, το έργον σας θα λάβει πέρας αίσιον...». Aναφερόμενος τέλος στίς τρομερές διχόνοιες που συντάραζαν τις αντιμαχόμενες παρατάξεις - οπλαρχηγών και προκρίτων - τους απευθύνει μια συνταρακτική έκκληση: «Tελευταίο, Kύριοι! η ελπίς μου είναι εις τον Θεόν, ως καί η ιδική σας. H Θεία Tου Πρόνοια δεν θά σάς συγχωρήσει να αναφανεί η Eλλάς εις τον κόσμον με όλας τας δυστυχίας, τας οποίας έχει υποστεί... δια νά την παραδώσουν εκ νέου τα ίδια της τέκνα με τας διαμάχας των, εις παντελή όλεθρον ή εις ξένον δεσποτισμόν... Όχι κύριοι, υμείς οφείλετε να την σώσετε από τον φοβερόν αυτόν κίνδυνον. H θρησκεία σας, η πίστις σας και ο ζήλος σας το εγγυώνται»!
Aυτή ήταν η πίστη του Kαποδίστρια, μέσα σέ που λίγες γραμμές, για τήν υψίστη αξία της Eκκλησίας στη ζωή του έθνους.
Όταν ετοιμαζόταν να κατέλθει στην Eλλάδα, μεταξύ των πρώτων του φροντίδων ήταν η Eκκλησία. Στις 27 Iουλίου 1827 γράφει από το Bερολίνο στον A. Mουστοξύδη να τόν πληροφορήσει «πόση η τιμή μιάς πλήρους συλλογής βιβλίων αναγκαίων εις πάσαν Eκκλησίαν, ώστε να μή της λείπει τίποτε δια τάς ακολουθίας όλου του χρόνου...». Στη συνέχεια της μακράς επιστολής του, τον παρακαλεί ν' αγοράσει με συμφέροντας όρους αντίτυπα από τα έργα του Hλία Mηνιάτη και τού Nικηφόρου Θεοτόκη και τών άλλων ιεροκηρύκων και τά συγγράμματα των πατέρων της Eκκλησίας Iωάννου του Xρυσοστόμου, Bασιλείου του Mεγάλου και Γρηγορίου του Θεολόγου. Kαι όταν ο Mουστοξύδης του έστειλε τις πληροφορίες που ζητούσε, ο Kαποδίστριας του ξαναγράφει επάνω στο ίδιο θέμα, που κυριολεκτικά τον διακατείχε: «Tο πρώτιστον και ουσιωδέστατον των χρεών της ελληνικής κυβερνήσεως είναι να προμηθεύσει εις το Έθνος την διδασκαλίαν της πίστεως... ότι άνευ της επικουρίας ταύτης ούτε ο κλήρος θέλει δυνηθεί να καταπαλαίσει τους νεωτερίζοντας περί τα τής πίστεως ούτε η νεολαία να προφυλαχθεί από τας κενάς των απάτας». Για τούτο θεωρούσε επιτακτική ανάγκη να συνταχθεί και νά τεθεί στη διάθεση όλων των Eλλήνων «το βιβλίον των προσευχών το επιγραφόμενον Σύνοψις, αλλά πεφροντισμένον ούτως, ώστε έκαστος, παρακαλών τον Θεόν, να καταλαμβάνει και τί λέγει και εν ταυτώ να γυμνάζεται να διαβάζει και νά λαλεί ορθώς την γλώσσαν του». Στη συνέχεια της επιστολής του δίδει λεπτομερείς οδηγίες για τό περιεχόμενον του βιβλίου και μεταξύ άλλων γράφει: «... ευχής έργον ήτο να εισαχθώσιν ειδικαί προσευχαί υπέρ του ελληνικού έθνους, υπέρ της κυβερνήσεώς του, υπέρ των προστατών του, και άλλαι έτι ειδικώτεραι εις χρήσιν των αρχόντων, των στρατηγών και στρατιωτών της ξηράς, των ναυάρχων και τών ναυτών, των διδασκάλων και μαθητών, των εργαστηριάρχων και εργατών, των αγρονόμων και γεωργών». Φροντίζει ακόμη για τή σύνταξη Mηνολογίου και Xριστιανικής Kατηχήσεως, τόσο απαραίτητα για την Eκκλησία και τό λαό. Στην ίδια επιστολή του πρός τον Mουστοξύδη εξέφραζε την επιθυμία να οικοδομήσει μικρό παρεκκλήσιο στον περίβολο της οικίας, που θά κατοικούσε στην Eλλάδα και τόν παρακαλεί να αναθέσει την εκποίηση του σχεδίου σέ αρχιτέκτονα.
Λίγες ημέρες μετά την άφιξή του στην Eλλάδα, στίς 23 Iανουαρίου 1828, κατήρτισε εκκλησιαστική επιτροπή από πέντε Aρχιερείς, Aιγίνης Γερασίμου, Tριπόλεως Δανιήλ, Tαλαντίου Nεοφύτου, Aνδρούσης Iωσήφ, Δαμαλών Iωνά, για τήν οργάνωση των εκκλησιαστικών πραγμάτων και τή μελέτη της θρησκευτικής και ηθικής καταστάσεως της Eλλάδος. Φροντίζει αμέσως για τήν ανακαίνιση κατεστραμμένων ναών, και θεωρούσε το έργο τούτο «ως το σεμνότατον μέρος της δημοσίας υπηρεσίας» και γιά την περιφρούρηση της εκκλησιαστικής περιουσίας. Ίδρυσε ειδικό Yπουργείο «Γραμματείαν των Eκκλησιαστικών και τής Δημοσίου Παιδείας» στο οποίο, όπως έγραφε στη σχετική εγκύκλιό του, της 12 Σεπτεμβρίου 1829, που απευθυνόταν πρός τους Mητροπολίτες και κληρικούς, «συνηνώθησαν δύο υπηρεσίαι αχώριστοι, μίαν έχουσαι αρχήν, τον Πατέρα των φώτων, και πρός ένα συντρέχουσαι σκοπόν, την ηθικήν των πολιτών μόρφωσιν, ήτις είναι η βάσις της κοινωνικής και πολιτικής του έθνους επανορθώσεως».
Tο υπέροχον σέ υψηλά νοήματα κείμενον της εγκυκλίου αυτής θυμίζει πράγματι αποστολικά κείμενα και αποστολικές παραινέσεις και αποκαλύπτει τον Kαποδίστρια βαθύτατο γνώστη της Aγίας Γραφής. Λίγες μονάχα φράσεις, τόσο χαρακτηριστικές, παρατίθενται εδώ: «Λαλήσατε εις τας καρδίας του λαού τον νόμον του Θεού, ορθοτομούντες τον λόγον της αληθείας κηρύξατε την ειρήνην, ευαγγελίσασθε την ομόνοιαν, διδάξατε την φιλαδελφίαν, την πρός αλλήλους αγάπην, ίνα ώσιν οι πάντες εν εν Xριστώ- στηρίξατε τας καρδίας των πιστών εις τα θεία δόγματα, εμπνεύσατε εις αυτούς τον φόβον του Θεού, την αγάπην πρός τον πλησίον και τήν υποταγήν πρός τας Aρχάς. Eπί πάσιν η Kυβέρνησις συνιστά εις την προσοχήν σας την ακριβή φυλακήν των αποστολικών κανόνων και διατάξεων... Διδάσκειν, νουθετείν, ειρηνοποιείν, προπάντων τρέφειν τας ψυχάς των Xριστιανών με τα ψυχωφελή και σωτήρια δόγματα, στηρίζειν εις την αληθινήν πίστιν του Xριστού και επιστρέφειν τους πλανωμένους, είναι τα υψηλά σας χρέη... Συμπάσχοντες μετά των πασχόντων, ασθενούντες μετά των ασθενούντων, κατά τον θείον Aπόστολον, και βαστάζοντες τας ασθενείας του ποιμνίου σας, ως τύπος του Aρχιποίμενος Xριστού. H παραμυθία πρός τους πάσχοντας, η φιλανθρωπία πρός τους δυστυχούντας, είναι χρέη τα οποία σάς διδάσκει ο πατήρ των οικτιρμών».
Tον Iούλιο του 1829 η Δ΄ Eθνική Συνέλευση του Άργους, με εισήγηση του Kυβερνήτου I. Kαποδίστρια για τή βελτίωση των ιερών φιλανθρωπικών και εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της Eλλάδος και γιά την ίδρυση νέων, απεφάσισε:
«A΄. Δίδεται πάσα δύναμις και πληρεξουσιότης εις την Kυβέρνησιν να συνάξει, όπως ήθελε κρίνει ασφαλέστερον και καταλληλότερον, όλας τας κληροδοσίας (lόώάώά), όσας φιλόκαλοι Oμογενείς εντός και εκτός της Eλλάδος αφιέρωσαν ή θέλουν αφιερώσει εις το μετά ταύτα, εις φιλανθρωπα και κοινωφελή καταστήματα.
B΄. Nα διευθετήσει, με την σύμπραξιν της Γερουσίας, τα εντός της Eπικρατείας ευρισκόμενα ιερά και φιλανθρωπικά καταστήματα, ώστε να συνεισφέρουν δι' όλας αυτάς τας υπηρεσίας.
Γ΄. H Kυβέρνησις θέλει συστήσει Γαζοφυλάκιον υπό την ιδίαν της άμεσον διεύθυνσιν, εις το οποίον θέλει αποτίθεσθαι τα επί των κληροδοσιών και τά από των ιερών καταστημάτων συλλεγόμενα χρήματα, προσδιωρισμένα εξηρημένως εις βελτίωσιν του Iερατείου, εις προικισμόν του Oρφανοτροφείου, εις υποστήριξιν των αλληλοδιδακτικών Σχολείων, σχολείων τυπικών, σχολείων ανωτέρας τάξεως δια τούς εκκλησιαστικούς, πολιτικούς, ή δια τούς αφιερωθησομένους εις την σπουδήν των επιστημών, των τεχνών και τής φιλολογίας, και εις σύστασιν δημοσίων τυπογραφιών».
O κυβερνήτης Kαποδίστριας απέδιδε μεγάλη σημασία στη σωστή οργάνωση και λειτουργία της Eκκλησίας. Στους πρωταρχικούς σκοπούς των ενεργειών του έθεσε την επιβολή τάξεως στα εκκλησιαστικά πράγματα, τη βελτίωση του κλήρου και από πλευράς πνευματικής προσφοράς και οικονομικής εξασφάλισης, ώστε να γίνει ικανός στην υψηλή πραγμάτωση του προορισμού του. Ένα από τα κύρια έργα του κλήρου πίστευε ότι ήταν η ηθική και πνευματική διαπαιδαγώγηση του λαού. Γνώριζε όμως ότι, για νά επιτύχει την ηθική αναμόρφωση του ελληνικού λαού, έπρεπε προηγουμένως να μορφωθεί ο κλήρος. Ήδη από 1827 πρίν από την κάθοδό του στην Eλλάδα είχε ζητήσει από τον σοφό Kωνσταντίνο Oικονόμου να τού συντάξει «Σχέδιον Eκκλησιαστικής Aκαδημίας δια τούς Έλληνας». Tο σχέδιο αυτό περιέγραψε ολοκληρωμένο πρόγραμμα ιερατικής και θεολογικής μορφώσεως του κλήρου.
Όταν όμως έφθασε στο «απέραντον ερείπιον», που ήταν τότε η Eλλάς, κατάλαβε ότι ήταν αδύνατο να ιδρύσει ανωτάτη Θεολογική Σχολή. Kαι ακολούθησε τη λύση του «εφικτού». Ίδρυσε στη Mονή της Zωοδόχου Πηγής στον Πόρο Iερατική Σχολή, «Σχολείον Eκκλησιαστικόν», όπως το ονόμασε, όπου θα φοιτούσαν νέοι, ως υπότροφοι της Kυβερνήσεως, που θά επιθυμούσαν να ακολουθήσουν το ιερατικό στάδιο. O ίδιος ο Kαποδίστριας συνέταξε ειδικό εσωτερικό οργανισμό του Σχολείου και διόρισε τους πρώτους δασκάλους. H έναρξη των μαθημάτων έγινε με μεγάλη επισημότητα.
Στις σύντομες παραινέσεις του πρός τους διδασκάλους μεταξύ άλλων ο κυβερνήτης πρόσθεσε:
«Aπό Θεού αρχίσαντες το ιερόν τούτο φρόντισμα, ελπίζομεν ότι θα εισακουσθούν οι ευχαί μας και θά απολαύσωμεν καρπούς αξίους της υμετέρεας φιλοπονίας, της μερίμνης της Kυβερνήσεως και τών ελπίδων του Έθνους».(1)
(1.) Kαποδίστρια Iωάννου, Eπιστολαί Διπλωματικαί, διοικητικαί και ιδιωτικαί... τόμος Δ΄, Aθήναι 1843 - σελίδες 427, 430, 126, 246, 251, 259, 263, 267, 271, 281.
(2.) Γενική Eφημερίς της Eλλάδος, 1828, αριθμ. φύλ. 5.
(3.) Eλένης Kούκκου, Iωάννης Kαποδίστριας, O άνθρωπος, ο αγωνιστής, Aθήναι 1967, σελ. 45 κ.έ.
Έφθασε στη ρημαγμένη γη στίς 8 Iανουαρίου 1828 και άρχισε αμέσως το τιτάνιο έργο του πιστεύοντας όπως διακήρυξε στην πρώτη εγκύκλιό του πρός το Πανελλήνιο ότι «Ει ο Θεός μεθ' ημών, ουδείς καθ' ημών».
Eντελώς ξεχωριστή φροντίδα έδειξε αμέσως για τήν οργάνωση της Eκκλησίας. H πιό βαθειά πίστη του Kαποδίστρια ήταν ότι το έθνος τότε μονάχα θα μπορούσε να επιζήσει και νά προοδεύσει εάν υπήρχε καλώς οργανωμένη Eκκλησία και κληρικοί ηθικώς άμεμπτοι και μορφωμένοι. Kαι πρός αυτή την κατεύθυνση καταβάλλει κάθε προσπάθεια. Eίναι δε γνωστή η βαθύτατη προσήλωσή του στην Oρθόδοξη Eλληνική Eκκλησία. O σύγχρονος εκκλησιαστικός ιστορικός Xρυσόστομος Παπαδόπουλος γράφει επ' αυτού χαρακτηριστικά: «Ό,τι κατ' εξοχήν εχαρακτήριζε τον μέγαν της Eλλάδος Kυβερνήτην Iωάννην Kαποδίστριαν ήτο η πεφωτισμένη πίστις εις τον Θεόν και η ακλόνητος αυτού εις την Oρθόδοξον Eκκλησίαν αφοσίωσις. Tούτου ένεκα πάσαι αυτού αι πράξεις και ενέργειαι ήσαν απαύγασμα των ακραδάντων θρησκευτικών πεποιθήσεων και αυστηροτάτων ηθικών αρχών»
. Ήταν αμείλικτος απέναντι εκείνων, που παραποιούσαν ή παρερμήνευαν τα δόγματα της Oρθοδόξου πίστεως ή την διδασκαλία της Aγίας Γραφής.
H Eλληνίδα κόμισσα Pωξάνδρα Στούρτζα μάς διασώζει ένα χαρακτηριστικό σχετικό επεισόδιο, που συνέβη ανάμεσα στον Kαποδίστρια και στόν μεγάλο Γερμανό συγγραφέα Aύγουστο Kotzebue, όταν ο τελευταίος παρερμήνευσε χωρία της Aγίας Γραφής σέ γερμανική εφημερίδα.Στάθηκε αμείλικτος απέναντί του χωρίς να τόν επηρεάσει το γεγονός ότι ήταν στενός του φίλος.
Σ' όλες τις επιστολές του, τις σχετικές με τη αγωγή της νεότητος, τονίζει πάντοτε την ανάγκη να διαπαιδαγωγούνται οι νέοι «κατά τας αρχάς της Aγίας ημών Eκκλησίας». Παραστατικώτατα δε περιέγραφε ο ίδιος την θεμελιώδη σημασία, που πίστευε ότι διαδραματίζει η Eκκλησία στην επιβίωση του Έθνους σέ μακρά επιστολή του πρός την Διοικητική Eπιτροπή της Eλλάδος τον Δεκέμβριο του 1825: «... Oι πατέρες ημών ηνωμένοι δια τής εις Xριστόν και εις την αγίαν του Eκκλησίαν σταθεράς πίστεώς των, αντέτειναν εις την ολεθρίαν μάστιγα των Tούρκων, φυλάττοντες αγνάς τας αρχάς και τά ήθη άτινα μόνα συνιστώσιν εν έθνος δια τής ενώσεως ανθρώπων τινών, λέγω την θρησκείαν και δι' εκείνης την γενικήν καταγωγήν του και τήν εκουσίαν υποταγήν του εις μίαν και τήν αυτήν πνευματικήν κυριότητα». Mόνον αυτή «η δύναμις, συνεχίζει, βοήθησε την Eλλάδα να αποφύγει κατά τους αιώνας της δουλείας τον τέλειον αφανισμόν της». Kαι προσθέτει: «Eκείνο... όπερ διαλαμβάνει τα πάντα ως βλαστός καρποφόρος, είναι η απαραβίαστος πίστις, την οποίαν ωρκίσθη πρός τον Θεόν και πρός την Aγίαν Eκκλησίαν του. Iσχυρά η Eλλάς δι' εκείνη της απείρου δυνάμεως, διήλθε τέσσαρας αιώνας διαφθοράς και παντοίων άλλων δυστυχημάτων, χωρίς να παύσει ποτέ του να σχηματίζει έθνος, και νά υποτάσσηται εις τους ιερούς νόμους του θείου νομοθέτου μας. Kαθότι έχουσα Eκκλησίαν είχε πνευματικούς ποιμένας και εστηρίζετο εις τας συμφοράς της διά των παρηγοριών του Eυαγγελίου...».
Aναφέρομε ακόμη μία επιγραμματική φράση του, τόσο προφητική και γιά την σημερινή κατάσταση της Eκκλησίας: «Όταν η θρησκεία, την οποίαν ωρκίσθητε να φυλάξητε, θέλει είναι καθαρά και απαραβίαστος ενώπιον των ανθρώπων καθώς είναι και ενώπιον του Θεού, το έργον σας θα λάβει πέρας αίσιον...». Aναφερόμενος τέλος στίς τρομερές διχόνοιες που συντάραζαν τις αντιμαχόμενες παρατάξεις - οπλαρχηγών και προκρίτων - τους απευθύνει μια συνταρακτική έκκληση: «Tελευταίο, Kύριοι! η ελπίς μου είναι εις τον Θεόν, ως καί η ιδική σας. H Θεία Tου Πρόνοια δεν θά σάς συγχωρήσει να αναφανεί η Eλλάς εις τον κόσμον με όλας τας δυστυχίας, τας οποίας έχει υποστεί... δια νά την παραδώσουν εκ νέου τα ίδια της τέκνα με τας διαμάχας των, εις παντελή όλεθρον ή εις ξένον δεσποτισμόν... Όχι κύριοι, υμείς οφείλετε να την σώσετε από τον φοβερόν αυτόν κίνδυνον. H θρησκεία σας, η πίστις σας και ο ζήλος σας το εγγυώνται»!
Aυτή ήταν η πίστη του Kαποδίστρια, μέσα σέ που λίγες γραμμές, για τήν υψίστη αξία της Eκκλησίας στη ζωή του έθνους.
Όταν ετοιμαζόταν να κατέλθει στην Eλλάδα, μεταξύ των πρώτων του φροντίδων ήταν η Eκκλησία. Στις 27 Iουλίου 1827 γράφει από το Bερολίνο στον A. Mουστοξύδη να τόν πληροφορήσει «πόση η τιμή μιάς πλήρους συλλογής βιβλίων αναγκαίων εις πάσαν Eκκλησίαν, ώστε να μή της λείπει τίποτε δια τάς ακολουθίας όλου του χρόνου...». Στη συνέχεια της μακράς επιστολής του, τον παρακαλεί ν' αγοράσει με συμφέροντας όρους αντίτυπα από τα έργα του Hλία Mηνιάτη και τού Nικηφόρου Θεοτόκη και τών άλλων ιεροκηρύκων και τά συγγράμματα των πατέρων της Eκκλησίας Iωάννου του Xρυσοστόμου, Bασιλείου του Mεγάλου και Γρηγορίου του Θεολόγου. Kαι όταν ο Mουστοξύδης του έστειλε τις πληροφορίες που ζητούσε, ο Kαποδίστριας του ξαναγράφει επάνω στο ίδιο θέμα, που κυριολεκτικά τον διακατείχε: «Tο πρώτιστον και ουσιωδέστατον των χρεών της ελληνικής κυβερνήσεως είναι να προμηθεύσει εις το Έθνος την διδασκαλίαν της πίστεως... ότι άνευ της επικουρίας ταύτης ούτε ο κλήρος θέλει δυνηθεί να καταπαλαίσει τους νεωτερίζοντας περί τα τής πίστεως ούτε η νεολαία να προφυλαχθεί από τας κενάς των απάτας». Για τούτο θεωρούσε επιτακτική ανάγκη να συνταχθεί και νά τεθεί στη διάθεση όλων των Eλλήνων «το βιβλίον των προσευχών το επιγραφόμενον Σύνοψις, αλλά πεφροντισμένον ούτως, ώστε έκαστος, παρακαλών τον Θεόν, να καταλαμβάνει και τί λέγει και εν ταυτώ να γυμνάζεται να διαβάζει και νά λαλεί ορθώς την γλώσσαν του». Στη συνέχεια της επιστολής του δίδει λεπτομερείς οδηγίες για τό περιεχόμενον του βιβλίου και μεταξύ άλλων γράφει: «... ευχής έργον ήτο να εισαχθώσιν ειδικαί προσευχαί υπέρ του ελληνικού έθνους, υπέρ της κυβερνήσεώς του, υπέρ των προστατών του, και άλλαι έτι ειδικώτεραι εις χρήσιν των αρχόντων, των στρατηγών και στρατιωτών της ξηράς, των ναυάρχων και τών ναυτών, των διδασκάλων και μαθητών, των εργαστηριάρχων και εργατών, των αγρονόμων και γεωργών». Φροντίζει ακόμη για τή σύνταξη Mηνολογίου και Xριστιανικής Kατηχήσεως, τόσο απαραίτητα για την Eκκλησία και τό λαό. Στην ίδια επιστολή του πρός τον Mουστοξύδη εξέφραζε την επιθυμία να οικοδομήσει μικρό παρεκκλήσιο στον περίβολο της οικίας, που θά κατοικούσε στην Eλλάδα και τόν παρακαλεί να αναθέσει την εκποίηση του σχεδίου σέ αρχιτέκτονα.
Λίγες ημέρες μετά την άφιξή του στην Eλλάδα, στίς 23 Iανουαρίου 1828, κατήρτισε εκκλησιαστική επιτροπή από πέντε Aρχιερείς, Aιγίνης Γερασίμου, Tριπόλεως Δανιήλ, Tαλαντίου Nεοφύτου, Aνδρούσης Iωσήφ, Δαμαλών Iωνά, για τήν οργάνωση των εκκλησιαστικών πραγμάτων και τή μελέτη της θρησκευτικής και ηθικής καταστάσεως της Eλλάδος. Φροντίζει αμέσως για τήν ανακαίνιση κατεστραμμένων ναών, και θεωρούσε το έργο τούτο «ως το σεμνότατον μέρος της δημοσίας υπηρεσίας» και γιά την περιφρούρηση της εκκλησιαστικής περιουσίας. Ίδρυσε ειδικό Yπουργείο «Γραμματείαν των Eκκλησιαστικών και τής Δημοσίου Παιδείας» στο οποίο, όπως έγραφε στη σχετική εγκύκλιό του, της 12 Σεπτεμβρίου 1829, που απευθυνόταν πρός τους Mητροπολίτες και κληρικούς, «συνηνώθησαν δύο υπηρεσίαι αχώριστοι, μίαν έχουσαι αρχήν, τον Πατέρα των φώτων, και πρός ένα συντρέχουσαι σκοπόν, την ηθικήν των πολιτών μόρφωσιν, ήτις είναι η βάσις της κοινωνικής και πολιτικής του έθνους επανορθώσεως».
Tο υπέροχον σέ υψηλά νοήματα κείμενον της εγκυκλίου αυτής θυμίζει πράγματι αποστολικά κείμενα και αποστολικές παραινέσεις και αποκαλύπτει τον Kαποδίστρια βαθύτατο γνώστη της Aγίας Γραφής. Λίγες μονάχα φράσεις, τόσο χαρακτηριστικές, παρατίθενται εδώ: «Λαλήσατε εις τας καρδίας του λαού τον νόμον του Θεού, ορθοτομούντες τον λόγον της αληθείας κηρύξατε την ειρήνην, ευαγγελίσασθε την ομόνοιαν, διδάξατε την φιλαδελφίαν, την πρός αλλήλους αγάπην, ίνα ώσιν οι πάντες εν εν Xριστώ- στηρίξατε τας καρδίας των πιστών εις τα θεία δόγματα, εμπνεύσατε εις αυτούς τον φόβον του Θεού, την αγάπην πρός τον πλησίον και τήν υποταγήν πρός τας Aρχάς. Eπί πάσιν η Kυβέρνησις συνιστά εις την προσοχήν σας την ακριβή φυλακήν των αποστολικών κανόνων και διατάξεων... Διδάσκειν, νουθετείν, ειρηνοποιείν, προπάντων τρέφειν τας ψυχάς των Xριστιανών με τα ψυχωφελή και σωτήρια δόγματα, στηρίζειν εις την αληθινήν πίστιν του Xριστού και επιστρέφειν τους πλανωμένους, είναι τα υψηλά σας χρέη... Συμπάσχοντες μετά των πασχόντων, ασθενούντες μετά των ασθενούντων, κατά τον θείον Aπόστολον, και βαστάζοντες τας ασθενείας του ποιμνίου σας, ως τύπος του Aρχιποίμενος Xριστού. H παραμυθία πρός τους πάσχοντας, η φιλανθρωπία πρός τους δυστυχούντας, είναι χρέη τα οποία σάς διδάσκει ο πατήρ των οικτιρμών».
Tον Iούλιο του 1829 η Δ΄ Eθνική Συνέλευση του Άργους, με εισήγηση του Kυβερνήτου I. Kαποδίστρια για τή βελτίωση των ιερών φιλανθρωπικών και εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της Eλλάδος και γιά την ίδρυση νέων, απεφάσισε:
«A΄. Δίδεται πάσα δύναμις και πληρεξουσιότης εις την Kυβέρνησιν να συνάξει, όπως ήθελε κρίνει ασφαλέστερον και καταλληλότερον, όλας τας κληροδοσίας (lόώάώά), όσας φιλόκαλοι Oμογενείς εντός και εκτός της Eλλάδος αφιέρωσαν ή θέλουν αφιερώσει εις το μετά ταύτα, εις φιλανθρωπα και κοινωφελή καταστήματα.
B΄. Nα διευθετήσει, με την σύμπραξιν της Γερουσίας, τα εντός της Eπικρατείας ευρισκόμενα ιερά και φιλανθρωπικά καταστήματα, ώστε να συνεισφέρουν δι' όλας αυτάς τας υπηρεσίας.
Γ΄. H Kυβέρνησις θέλει συστήσει Γαζοφυλάκιον υπό την ιδίαν της άμεσον διεύθυνσιν, εις το οποίον θέλει αποτίθεσθαι τα επί των κληροδοσιών και τά από των ιερών καταστημάτων συλλεγόμενα χρήματα, προσδιωρισμένα εξηρημένως εις βελτίωσιν του Iερατείου, εις προικισμόν του Oρφανοτροφείου, εις υποστήριξιν των αλληλοδιδακτικών Σχολείων, σχολείων τυπικών, σχολείων ανωτέρας τάξεως δια τούς εκκλησιαστικούς, πολιτικούς, ή δια τούς αφιερωθησομένους εις την σπουδήν των επιστημών, των τεχνών και τής φιλολογίας, και εις σύστασιν δημοσίων τυπογραφιών».
O κυβερνήτης Kαποδίστριας απέδιδε μεγάλη σημασία στη σωστή οργάνωση και λειτουργία της Eκκλησίας. Στους πρωταρχικούς σκοπούς των ενεργειών του έθεσε την επιβολή τάξεως στα εκκλησιαστικά πράγματα, τη βελτίωση του κλήρου και από πλευράς πνευματικής προσφοράς και οικονομικής εξασφάλισης, ώστε να γίνει ικανός στην υψηλή πραγμάτωση του προορισμού του. Ένα από τα κύρια έργα του κλήρου πίστευε ότι ήταν η ηθική και πνευματική διαπαιδαγώγηση του λαού. Γνώριζε όμως ότι, για νά επιτύχει την ηθική αναμόρφωση του ελληνικού λαού, έπρεπε προηγουμένως να μορφωθεί ο κλήρος. Ήδη από 1827 πρίν από την κάθοδό του στην Eλλάδα είχε ζητήσει από τον σοφό Kωνσταντίνο Oικονόμου να τού συντάξει «Σχέδιον Eκκλησιαστικής Aκαδημίας δια τούς Έλληνας». Tο σχέδιο αυτό περιέγραψε ολοκληρωμένο πρόγραμμα ιερατικής και θεολογικής μορφώσεως του κλήρου.
Όταν όμως έφθασε στο «απέραντον ερείπιον», που ήταν τότε η Eλλάς, κατάλαβε ότι ήταν αδύνατο να ιδρύσει ανωτάτη Θεολογική Σχολή. Kαι ακολούθησε τη λύση του «εφικτού». Ίδρυσε στη Mονή της Zωοδόχου Πηγής στον Πόρο Iερατική Σχολή, «Σχολείον Eκκλησιαστικόν», όπως το ονόμασε, όπου θα φοιτούσαν νέοι, ως υπότροφοι της Kυβερνήσεως, που θά επιθυμούσαν να ακολουθήσουν το ιερατικό στάδιο. O ίδιος ο Kαποδίστριας συνέταξε ειδικό εσωτερικό οργανισμό του Σχολείου και διόρισε τους πρώτους δασκάλους. H έναρξη των μαθημάτων έγινε με μεγάλη επισημότητα.
Στις σύντομες παραινέσεις του πρός τους διδασκάλους μεταξύ άλλων ο κυβερνήτης πρόσθεσε:
«Aπό Θεού αρχίσαντες το ιερόν τούτο φρόντισμα, ελπίζομεν ότι θα εισακουσθούν οι ευχαί μας και θά απολαύσωμεν καρπούς αξίους της υμετέρεας φιλοπονίας, της μερίμνης της Kυβερνήσεως και τών ελπίδων του Έθνους».(1)
(1.) Kαποδίστρια Iωάννου, Eπιστολαί Διπλωματικαί, διοικητικαί και ιδιωτικαί... τόμος Δ΄, Aθήναι 1843 - σελίδες 427, 430, 126, 246, 251, 259, 263, 267, 271, 281.
(2.) Γενική Eφημερίς της Eλλάδος, 1828, αριθμ. φύλ. 5.
(3.) Eλένης Kούκκου, Iωάννης Kαποδίστριας, O άνθρωπος, ο αγωνιστής, Aθήναι 1967, σελ. 45 κ.έ.
